„Dziewięcioletnie przygotowanie do Milenium winno całą Polskę przeobrazić wewnętrznie. Jak Polska się uchrześcijani, stanie się wielką siłą moralną, komunizm sam przez się upadnie. Losy komunizmu rozstrzygną się nie w Rosji, lecz w Polsce” – powiedział prymas Stefan Wyszyński na zamkniętym spotkaniu z duchowieństwem w 1957 roku.
Na 1966 rok przypadł wielki jubileusz tysiąclecia chrztu Polski. „W PRL żadna rocznica historyczna nie wywołała tylu emocji; wokół żadnej nie rozgorzał tak otwarty i ostry w formach spór, który pogłębił antagonizm między komunistycznym państwem a Kościołem rzymskokatolickim” – napisał Bartłomiej Noszczak we wprowadzeniu do publikacji.
Milenijny rok, zwany Rokiem Te Deum, był zwieńczeniem opracowanego przez prymasa Stefana Wyszyńskiego wieloletniego projektu oraz kilkustopniowego programu przygotowań duchowieństwa i laikatu do tego jubileuszu. Najważniejszym założeniem tej koncepcji była duchowa i moralna odnowa Polaków, która miała się dokonać w ramach swoistych ogólnonarodowych rekolekcji.
Kościelne przygotowania do Sacrum Poloniae Millennium odbyły się w trzech etapach. Rozpoczęły je w 1956 roku Jasnogórskie Śluby Narodu Polskiego, które zostały powtórzone rok później w obecności prymasa Wyszyńskiego. Zawarte w nich hasła zostały ukierunkowane „na człowieka” i mobilizowały do pracy nad sobą podczas Wielkiej Nowenny Narodu przed Tysiącleciem Chrztu Polski (1957-1966). „Ten dziewięcioletni okres miał niejako wprowadzić odrodzonych duchowo i moralnie wiernych do obchodów wyjątkowego święta polskiego Kościoła w 1966 r.” – czytamy.
Realizacja projektu nie była łatwa, od początku napotkała zewnętrzne i wewnętrzne przeszkody. Kościół po 1956 roku musiał odbudować swoją strukturę, która została znacznie osłabiona w okresie represyjnej polityki wyznaniowej ekipy I sekretarza KC PZPR Bolesława Bieruta. W latach 1953-1956, w czasie izolacji kardynała Wyszyńskiego, polskiemu Kościołowi groziło realne upaństwowienie. Miało ono polegać na niemal całkowitym podporządkowaniu komunistycznej władzy. Jak czytamy, „w determinowanej przez przemiany polskiego Października ‘56 nowej sytuacji społeczno-politycznej relacje państwo-Kościół nie były już tak napięte jak wcześniej. Mimo to wymownym symbolem wyłącznie deklaratywnej demokratyzacji stał się w epoce gomułkowskiej inspirowany przez komunistów spór o Milenium”.
W ramach trwających niemal dziesięć lat przygotowań do milenijnego jubileuszu zarówno hierarchowie jak i niższe duchowieństwo zachęcali wiernych do pogłębionej odnowy duchowości i religijności. Było szczególnie ważne w kontekście kilkunastu lat komunistycznych eksperymentów z zakresu laicyzacji i ateizacji oraz funkcjonowania w warunkach nakreślonych przez peerelowską rzeczywistość.
Obchody milenijne miały przede wszystkim wymiar religijno-duchowy. Były realizowane z myślą o przyszłości – o kolejnym tysiącleciu polskiego katolicyzmu. Pośrednio stanowiły także wyzwanie rzucone ekipie I sekretarza KC PZPR Władysława Gomułki, która niedługo po zawirowaniach politycznych Października ‘56 przystąpiła do zaostrzania politycznego kursu w relacjach z Kościołem.
Konkurencyjnymi wobec Milenium były obchody Tysiąclecia Państwa Polskiego, które były realizowane w latach 1960-1966. Jak napisał Bartłomiej Noszczak, „były nie tylko odsłoną inspirowanej przez władze partyjno-państwowe walki o rząd dusz Polaków, lecz pokazały także po raz kolejny istotę peerelowskiej niby-praworządności. Nie znaczy to wcale, że wysiłki zmierzające do uczczenia ahistorycznie datowanego na 1966 r. tysiąclecia państwowości zostały zupełnie pozbawione pozytywnych aspektów. Dzięki hojnym dotacjom rozwijały się historia i archeologia, powstawały setki szkół, wzrosło zadrzewienie kraju, pracowano nad poprawą infrastruktury. Inna rzecz, że wszystko to odbywało się w ramach polityczno-propagandowego zapotrzebowania. Same inwestycje były zresztą niezbędne i do ich realizacji bynajmniej nie był konieczny dodatkowy +milenijny impuls+”.
W 1966 roku PRL stała się areną wydarzeń, które nie miały precedensu w poddanej komunistycznemu zniewoleniu Europie. Kościół świętował tysiąclecie chrztu Polski. „Nieszczęście polegało na tym, że ta wyjątkowa rocznica przebiegała właściwie przez cały czas w atmosferze wywołanego przez komunistów +bratobójczego+ sporu nie tylko o polską historię, lecz przede wszystkim o polską tożsamość. Spór ten posłużył ekipie Gomułki jako dogodny pretekst do walki politycznej z Kościołem i katolickim w swej masie narodem. Nie zważano na okoliczności i bezpowrotnie stracono wtedy szansę na godne uczczenie jednej z najważniejszych dat w wielowiekowej historii Polski” – uważa Noszczak.
Instytut Pamięci Narodowej oddał w ręce czytelników publikację będącą wynikiem konferencji naukowej „Pół wieku Milenium. Religijne, polityczne i społeczne aspekty obchodów Tysiąclecia Chrztu Polski (1956-1966/1967)” zorganizowanej w 2016 roku, w roku 1050-lecia chrztu Polski.
Na publikację złożyło się trzydzieści artykułów naukowych uporządkowanych w sześciu blokach tematycznych. W pierwszej części – „Obchody Milenium w Polsce” – znalazły się artykuły obrazujące różne aspekty kościelnych obchodów jubileuszu w wybranych regionach Polski. Czytelnik znajdzie tutaj artykuły poświęcone uroczystościom milenijnym w województwie białostockim oraz diecezji płockiej, a także Ziemiom Zachodnim i Północnym w przemówieniu milenijnym abp. Bolesława Kominka, wprowadzeniu kultu Pierwszych Pięciu Męczenników Polskich w ordynariacie gorzowskim oraz o peregrynacji kopii obrazu jasnogórskiego w diecezji przemyskiej.
Drugi blok tematyczny został poświęcony zakonom wobec Milenium. W tej części znalazły się dwa artykuły – jeden dotyczący żeńskich, a drugi męskich wspólnot zakonnych uczestniczących w uroczystościach milenijnych.
W tomie pokonferencyjnym znalazła się również część poświęcona międzynarodowym echom Milenium. Czytelnik znajdzie tutaj artykuły poświęcone środowiskom polskiej emigracji politycznej w Europie wobec listu biskupów polskich do biskupów niemieckich z 1965 roku, a także reakcji prasy zachodnioniemieckiej na ten list w materiałach biuletynu Zachodniej Agencji Państwowej „Niemcy Zachodnie”. W tej części znalazły się również materiały dotyczące Francji: o uroczystościach milenijnych w świetle dokumentów Archiwum Polskiej Misji Katolickiej i w środowiskach polonijnych na północy Francji. Czytelnik przeczyta również o konflikcie politycznym na tle obchodów milenijnych w środowisku Polonii nowozelandzkiej. Tę część zamyka artykuł o kwestii udziału papieża Pawła VI w obchodach milenijnych w Polsce.
Czwarta część publikacji została poświęcona obchodom Tysiąclecia w Polsce. Znalazły się w niej artykuły poświęcone dyskursowi polityczno-prawnemu wokół obchodów Tysiąclecia Państwa Polskiego na przykładzie uchwał sejmowych, a także obchodom w Pile i Grodzisku Mazowieckim, jak i temu, jak te obchody zostały zaprezentowane dolnośląskiej prasie lokalnej. Czytelnik będzie mógł również zapoznać się z polityką oświatową Kuratorium Okręgu Szkolnego w Zielonej Górze wobec budowy szkół Tysiąclecia Państwa Polskiego na przykładzie Publicznej Szkoły Podstawowej nr 7 w Żaganiu.
Przedostatni, piąty, blok tematyczny został zatytułowany „Rywalizacji, konflikt, represje, czyli milenijny kontekst relacji państwo-Kościół”. Znalazły się tutaj materiały dotyczące województw katowickiego, opolskiego i zielonogórskiego, a także Krakowa, Gdańska i Warszawy. W tej części znalazły się także artykuły o obchodach milenijnych według „Słowa Powszechnego”, a także o represjonowaniu duchowieństwa katolickiego przez komunistyczny aparat władzy podczas obchodów tysiąclecia chrztu Polski na przykładzie o. Czesława Białka SJ.
W ostatni bloku tematycznym – „Historiografia, polityka pamięci, kultura pamięci a Milenium i Tysiąclecie” – czytelnik znajdzie artykuły poświęcone początkom chrześcijaństwa na ziemiach polskich w państwowej i kościelnej historiografii milenijnej lat 60. XX wieku, głównym wątkom narracji historycznej Kościoła podczas obchodów milenijnych. W tej części znalazły się również artykuły poświęcone Milenium i Tysiącleciu w komunikacyjnej pamięci osobowej i pamięci społecznej oraz materiał o sporze o przeszłość, czyli historii Polski w narracji Kościoła i państwa w okresie obchodów milenijnych.
Do publikacji zostało dołączone kalendarium najważniejszych wydarzeń z lat 1956-1967.
Książka „Pół wieku Milenium. Religijne, polityczne i społeczne aspekty obchodów Tysiąclecia Chrztu Polski (1956-1966/1967)” pod redakcją Bartłomieja Noszczaka ukazała się nakładem Instytutu Pamięci Narodowej.
Anna Kruszyńska (PAP)
akr/
