Jarosław Marek Rymkiewicz. Fot. PAP/A. Rybczyński
Jarosław Marek Rymkiewicz nie uciekał od związków poezji z polityką – wierzył, że sztuka ma siłę zmieniania świata i – wzorem Mickiewicza – stosował tę zasadę w praktyce. W jego dorobku szczególną część zajmują wiersze obywatelskie oraz eseje o historii Polski.
Już "Ulica Mandelsztama" (1983), tomik, w którym Rymkiewicz zapisywał doświadczenie przełomu lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych, a także stanu wojennego, odbierana była jako zapis "na gorąco" nastrojów społeczeństwa, dialog poety z odbiorcami o aktualnych wydarzeniach. Krzysztof Masłoń uważa, że właśnie w tym tomiku Rymkiewicz trafił na swoją formę poetycką. "Był to dystych, który się znakomicie nadawał do przekazywania treści patriotycznych, wtedy bardzo niemodnych. To się znakomicie sprawdziło" – powiedział krytyk.
Swego rodzaju ukoronowaniem poezji obywatelskiej Rymkiewicza jest wydany w 2010 r. tomik "Wiersze polityczne". W dołączonym do eseju "Czego uczy nas Adam Mickiewicz" poeta odpowiada: poezji zaangażowanej.
Swego rodzaju ukoronowaniem poezji obywatelskiej Rymkiewicza jest wydany w 2010 r. tomik "Wiersze polityczne". W dołączonym do eseju "Czego uczy nas Adam Mickiewicz" poeta odpowiada: poezji zaangażowanej. I taki jest ten tomik, który otwiera wiersz "Na śmierć nieznanego obywatela" z 1955 r., a kończy utwór "Dla Ignacego Rymkiewicza (na jego pierwsze urodziny)" z lipca 2010 r. Wśród dwudziestu pięciu utworów poetyckich znalazły się m.in. takie wiersze, jak "Mogiła Ordona" (1979), "Księżyc nad Wigrami" (1980), "13 grudnia" (1981), "Kiedy się obudziłem, Polski już nie było" (1982).
Prof. A. Nowak: poezja Jarosława Marka Rymkiewicza stała się zjawiskiem nieporównywalnym
Jest tam także napisany pod wrażeniem katastrofy smoleńskiej i upubliczniony już dziewięć dni po niej utwór "Do Jarosława Kaczyńskiego" : "Ojczyzna jest w potrzebie - to znaczy: łajdacy/ Znów wzięli się do swojej odwiecznej tu pracy [...] To co nas podzieliło - to się już nie sklei,/ Nie można oddać Polski w ręce jej złodziei/ Którzy chcą ją nam ukraść i odsprzedać światu/ Jarosławie! Pan jeszcze coś jest winien Bratu!/ Dokąd idziecie? Z Polską co się będzie działo?/ O to nas teraz pyta to spalone ciało/ I jest tak że Pan musi coś zrobić w tej sprawie/ Niech się Pan trzyma - Drogi Panie Jarosławie". Wiersz ten był oskarżany o utrwalanie podziałów politycznych ("Dwie Polski - jedna chce się podobać na świecie / I ta druga - ta którą wiozą na lawecie") i o odwoływanie się do spiskowej retoryki ("Nie można oddać Polski w ręce jej złodziei / Którzy chcą ją nam ukraść i odsprzedać światu"). Kontrowersje nie zmieniły jednak faktu, że wiersz jest cennym zapisem emocji odczuwanych w 2010 r. przez rzesze Polaków.
Jednym z najważniejszych tematów twórczości Rymkiewicza była historia Polski, a pisząc o niej, nie uciekał od trudnych ocen i diagnoz, często postrzeganych jako ostre, a nawet kontrowersyjne. Gorącą dyskusję wywołało "Wieszanie" (2007), tom esejów o wydarzeniach Insurekcji Kościuszkowskiej w Warszawie, na której ulicach między połową kwietnia a początkiem listopada 1794 r. stanęły szubienice, a lud stolicy rwał się do wieszania winnych rozbioru kraju. Zdaniem Rymkiewicza była to utracona szansa Polaków na radykalną zmianę biegu swoich dziejów, do czego doprowadziłoby stracenie Stanisława Augusta.
Jednym z najważniejszych tematów twórczości Rymkiewicza była historia Polski, a pisząc o niej, nie uciekał od trudnych ocen i diagnoz, często postrzeganych jako ostre, a nawet kontrowersyjne. Gorącą dyskusję wywołało "Wieszanie" (2007), tom esejów o wydarzeniach Insurekcji Kościuszkowskiej w Warszawie, na której ulicach między połową kwietnia a początkiem listopada 1794 r. stanęły szubienice, a lud stolicy rwał się do wieszania winnych rozbioru kraju. Zdaniem Rymkiewicza była to utracona szansa Polaków na radykalną zmianę biegu swoich dziejów, do czego doprowadziłoby stracenie Stanisława Augusta. Do wieszania króla ostatecznie nie doszło, mimo że w ręce ludu dostały się +kwity+ na króla, czyli jawny dowód, że jego bierność opłacali sowicie Rosjanie. "+Wieszanie+ to książka głęboko aktualna, pokazująca mechanizmy działania historii, stawiająca pytanie o oczyszczającą siłę przelanej krwi" - powiedział Marek Nowakowski, przewodniczący jury Nagrody Mackiewicza, które nagrodziło "Wieszanie". "Owszem, zdarzało mi się myśleć o tym, że w czerwcu 1989 roku trzeba było powiesić komunistów na latarniach na Krakowskim Przedmieściu, że tak byłoby dla nas wszystkich po prostu lepiej" - mówił Rymkiewicz po otrzymaniu nagrody.
Bronisław Wildstein uważa, że głównym zarzutem Rymkiewicza wobec polskości i Polaków była "zbytnia łagodność", którą rozumiał jako "brak umiejętności obrony swojej tożsamości przez zdrajcami". "Często szokował współczesny dobry smak i wyobraźnię. W +Wieszaniu+ mówi tak naprawdę o braku wieszania. Niemal nikogo nie skazano na śmierć. W ten sposób Rymkiewicz mówił, że Polakom brakuje twardości w wyciąganiu wniosków wobec tych, którzy sprzeciwiają się swojej wspólnocie" – powiedział publicysta Polskiej Agencji Prasowej po śmierci poety.
Najważniejsza jest jednak Rymkiewiczowska ocena Powstania - poeta, nie tracąc z oczu militarnej klęski i ogromu poniesionych ofiar, znajduje w nim jednak głęboki sens i wartość - uważa je za akt założycielski polskiej tożsamości po II wojnie światowej.
W 2008 r. ukazało się "Kinderszenen" - wspomnienia z dzieciństwa w okupowanej Warszawie. Rymkiewicz pokazuje, jak wydarzenia z Powstania zostały przez różne osoby zapamiętane zupełnie inaczej, i każda z tych relacji jest w oczach poety równie ważna. Nawet jeżeli są one wzajemnie sprzeczne faktograficznie, to i tak każda relacja niesie z sobą prawdę na temat swojego autora, stanu jego ducha, gdy patrzył na opisywane wydarzenia, sposobu, w jaki je wspomina. Rymkiewicz analizuje też zmiany w języku, jakim mówiono o Powstaniu Warszawskim na przestrzeni sześćdziesięciu lat. Wspomina, że podczas Powstania dla wszystkich było jasne, że walczą z Niemcami, ale już po kilku latach okazało się, że byli to "naziści", występujący także pod nazwą "faszyści". Rymkiewicz jest zwolennikiem powrotu do pierwotnego nazewnictwa. "Za szybko i za łatwo przebaczyliśmy Niemcom, w historii są takie rzeczy, których się nie przebacza nigdy" - napisał poeta.
Najważniejsza jest jednak Rymkiewiczowska ocena Powstania - poeta, nie tracąc z oczu militarnej klęski i ogromu poniesionych ofiar, znajduje w nim jednak głęboki sens i wartość - uważa je za akt założycielski polskiej tożsamości po II wojnie światowej. Dla wielu krytyków było to nie do przyjęcia. "To jest nihilizacja historii" - mówił po opublikowaniu książki eseista, historyk i krytyk literacki prof. Andrzej Mencwel - jestem tą książką przestraszony i przerażony". Prof. Michał Kopczyński podsumował: Rymkiewicz stawia tezę, że "krwawa łaźnia Powstania Warszawskiego była nieodzowna", co dla wielu okazało się stwierdzeniem kontrowersyjnym.
Prof. M. Kopczyński: wizja historii J. M. Rymkiewicza nie jest dla każdego
Kolejna ważna książka Rymkiewicza to "Samuel Zborowski" (2010) - opowieść o jednym z bohaterów polskiego mitu wolności, wolności rozumianej jako podstawowe prawo obywateli Rzeczypospolitej szlacheckiej. Kalwinista, hetman kozacki i królewski rotmistrz, bohater dramatu Juliusza Słowackiego, w 1574 r., podczas uroczystości koronacyjnych Henryka Walezego na Wawelu, zabił czekanem kasztelana przemyskiego Andrzeja Wapowskiego i został za to skazany na banicję.
Zborowski schronił się na dworze Stefana Batorego w Siedmiogrodzie i choć pomógł mu później objąć tron Polski, potem zaangażował się w spisek przeciwko królowi. Batory został ostrzeżony przez wojewodę sieradzkiego Olbrachta Łaskiego o przygotowaniach do zamachu na jego osobę. Samuela Zborowskiego pojmano i skazano na śmierć, został ścięty 26 maja 1584 r. na dziedzińcu zamku wawelskiego. Wywołało to oburzenie szlachty, która wyrok na Zborowskim uznała za przejaw królewskiej tyranii.
"Tetralogię polską" o polskiej tożsamości narodowej zamyka książka "Reytan. Upadek Polski" (2013) poświęcona postaci posła ziemi nowogródzkiej na Sejm Rozbiorowy i jego protestowi, który zapisał się w historii Polski jako przykład obrony wolności obywatelskich i patriotyzmu.
Rymkiewicz uważa, że to właśnie wtedy, w czasie sądu nad Zborowskim, ukształtowało się polskie poczucie wolności, stające się podstawową racją bytu każdego Polaka, zastanawia się, co zostało z tego ideału i jak się on przekształca. Wykazuje, że mit polskiej tolerancji nie wytrzymuje konfrontacji ze źródłami historycznymi, które wprost roją się od opisów palenia na stosach, wbijania na pal, ćwiartowania, ścinania i wypędzania - innowierców i katolików, cudzoziemców i Polaków. "Jarosław Marek Rymkiewicz to filozof posługujący się literaturą, a także polski inteligent, dla którego sprawa Polski znajduje się zawsze w centrum rozważań. Jeżeli tak spojrzeć na tę książkę, to jej tematem jest polityczność Polaków i związek wolności i przemocy. Ideał wolności Rymkiewicza nie jest bowiem demokratyczny, ale arystokratyczny i rycerski. Samuel Zborowski to typ idealny polskiego rycerza. Rymkiewicz stawia przed oczami czytelnika dawnych Polaków z całą ich pańskością i skłonnością do przemocy" - mówił o "Samuelu Zborowskim" Dariusz Gawin.
"Tetralogię polską" o polskiej tożsamości narodowej zamyka książka "Reytan. Upadek Polski" (2013) poświęcona postaci posła ziemi nowogródzkiej na Sejm Rozbiorowy i jego protestowi, który zapisał się w historii Polski jako przykład obrony wolności obywatelskich i patriotyzmu. Bohater Rymkiewicza, Tadeusz Reytan, urodzony 20 sierpnia 1742 r. w Hruszówce, w 1773 r. został wybrany na posła województwa nowogródzkiego na Sejm w Warszawie. Jego opór przeciw skonfederowaniu Sejmu to jedna z niewielu pozytywnych prób zastosowania liberum veto. Rymkiewicz szczegółowo przypomina przebieg sejmu rozbiorowego, opisuje losy większości postaci, które znalazły się na obrazie Matejki, odtwarza losy kultu, jakim postać Reytana została otoczona w późniejszych latach, i zastanawia się, kim może stać się Reytan dla Polaków współczesnych.
Podkreśla, że Mickiewicz był znacznie ostrożniejszy – wypuszczał ze swych rąk tylko ukończone, perfekcyjnie dopracowane teksty. Słowacki tymczasem miał inną naturę. Z trudnością kończył zaczęte dzieła, poza tym zostawił po sobie stos nieuporządkowanych papierów, które zostały opublikowane w stanie niemal surowym.
Osobną część dorobku literackiego Rymkiewicza jako historyka literatury stanowią jego encyklopedie: Leśmiana, Słowackiego, Mickiewicza. Rymkiewicz, przystępując do pracy encyklopedysty, pozostał poetą. Hasła ułożone są wedle klucza literackich i poetyckich skojarzeń, wydobywających z życiorysu bohatera miejsca, przedmioty i osoby, które najbardziej zadziałały na jego wyobraźnię.
"Można tę książkę czytać na wyrywki, można po kolei, można dla przyjemności, można dla pożytku, można zacząć od końca i można od środka, czyli jak kto chce i jak kto lubi czytać" - deklaruje Rymkiewicz w przedmowie do książki "Leśmian. Encyklopedia" (2001). Przy książce "Słowacki. Encyklopedia" (2004) opisuje przyjętą formę jako "mój osobisty wybryk i gra z gatunkiem encyklopedycznym". "Encyklopedia" jest drugą pozycją Rymkiewicza o Słowackim - po opublikowanej w 1982 r. książce "Juliusz Słowacki pyta o godzinę". "Mickiewicz. Encyklopedia" (2001) to z kolei jedna z kilkunastu książek Rymkiewicza poświęconych autorowi "Pana Tadeusza".
W odwiecznym polskim sporze: Słowacki czy Mickiewicz, Jarosław Rymkiewicz nie zajmuje jednak sprecyzowanego stanowiska. Podkreśla, że Mickiewicz był znacznie ostrożniejszy – wypuszczał ze swych rąk tylko ukończone, perfekcyjnie dopracowane teksty. Słowacki tymczasem miał inną naturę. Z trudnością kończył zaczęte dzieła, poza tym zostawił po sobie stos nieuporządkowanych papierów, które zostały opublikowane w stanie niemal surowym.
Dla Rymkiewicza wędrówka wcieleń była pociągającym tropem w poszukiwaniu odpowiedzi na pytania o sens życia i o to, co czeka nas po śmierci. Ostatni tomik wierszy poety z 2017 r. zatytułowany jest "Metempsychoza" - zdaje się coraz bardziej podzielać to przekonanie, lub też coraz częściej znajdować w nim poetycką inspirację. W wierszu "Światło księżyca" pada fraza, że "nie da się całkowicie odejść z tego świata".
Mickiewicz był dla Rymkiewicza postacią szczególną - poświęcił mu cykl książek "Jak bajeczne żurawie", na którą składają się "Żmut" (1987), "Baket" (1989), "Kilka szczegółów" (1994), "Do Snowia i dalej" (1996), "Głowa owinięta koszulą" (2012) oraz "Adam Mickiewicz odjeżdża na żółtym rowerze" (2018). W tych esejach Rymkiewicz traktuje życie Mickiewicza nad wyraz szczegółowo, ale poza informacjami rzeczowymi zamieszcza domysły, skojarzenia i hipotezy, które układają się w bardzo osobistą opowieść o autorze "Dziadów". Rymkiewicz nie pomija żadnego wątku, nic nie wydaje mu się nieważne i niewarte opisania. Podejmuje tematy fundamentalne, jak tajemnica śmierci Mickiewicza, ale osobnego eseju doczekały się też "straszliwe bambosze" Mickiewicza z okresu paryskiego. W "Głowie owiniętej koszulą" Rymkiewicz ogłosił kapitulację w sprawie ostatecznej identyfikacji botanicznej słynnego z inwokacji do "Pana Tadeusza" "świerzopa", ale to chyba jedyna klęska, jaką poniósł w swej detektywistycznej niemal pracy nad życiem Mickiewicza.
Rymkiewicz miał poczucie, że tak osobista i drobiazgowa analiza to rodzaj rozmowy z duchami. Bliska mu była koncepcja metempsychozy, czyli wędrówki dusz. Tak jak opisywani przez niego Leśmian, Słowacki i Mickiewicz miał poczucie, że dusza jest trwalsza niż ciało, a przyroda jest pełna bytów uduchowionych. Dla Rymkiewicza wędrówka wcieleń była pociągającym tropem w poszukiwaniu odpowiedzi na pytania o sens życia i o to, co czeka nas po śmierci. Ostatni tomik wierszy poety z 2017 r. zatytułowany jest "Metempsychoza" - zdaje się coraz bardziej podzielać to przekonanie, lub też coraz częściej znajdować w nim poetycką inspirację. W wierszu "Światło księżyca" pada fraza, że "nie da się całkowicie odejść z tego świata".
"To co zjawia się wiosną – jesienią gdzieś znika/ I to jest cała moja tu problematyka" – tak brzmi pointa wiersza z tomiku "Koniec lata w zdziczałym ogrodzie". Ogród poety w Milanówku należy do najpełniej opisanych w poezji. "Metempsychoza" była piątym tomikiem Rymkiewicza - po zbiorach "Znak niejasny, baśń półżywa" (1999), "Do widzenia gawrony" (2006), "Zachód słońca w Milanówku" (2002) i "Koniec lata w zdziczałym ogrodzie" (2015) - który jest z tym miejscem związany.
"To co zjawia się wiosną – jesienią gdzieś znika/ I to jest cała moja tu problematyka" – tak brzmi pointa wiersza z tomiku "Koniec lata w zdziczałym ogrodzie". Ogród poety w Milanówku należy do najpełniej opisanych w poezji. "Metempsychoza" była piątym tomikiem Rymkiewicza - po zbiorach "Znak niejasny, baśń półżywa" (1999), "Do widzenia gawrony" (2006), "Zachód słońca w Milanówku" (2002) i "Koniec lata w zdziczałym ogrodzie" (2015) - który jest z tym miejscem związany. Co prawda w posłowiu do zbioru "Zachód słońca w Milanówku" Ryszard Przybylski przestrzegał: "Biada temu, kto pomyśli, że ten ogród rozpościera się w rzeczywistym Milanówku", utrzymując, że znajduje się on na styku wyobraźni autora i literatury, ale wnikliwy czytelnik z łatwością rozpoznaje w opisywanej przestrzeni realne miejsce. Więcej - może śledzić zmiany, jakie przynosi czas. W ogrodzie Rymkiewicza drzewa rosną, koty starzeją się, pojawiają się innowacje wprowadzone przez człowieka. W przypisie do wiersza "Znikomek" poeta wyznaje, że "domek pod deską na skraju kompostu (przeznaczony dla małych jeży, które właśnie pojawiły się w ogrodzie) urządziłem na wiosnę 2016 roku".
„Adam Mickiewicz odjeżdża na żółtym rowerze”
W tych zbiorkach wierszy ogród poety jest dla niego mikrokosmosem, w którym objawiają się prawa rządzące światem. W kameralnej przestrzeni, między drzewami, Rymkiewicz szuka mądrości, której nie znalazł w literaturze - w wierszu "Już wszystko przeczytane" pyta: "Martwy księżycu powiedz co jest za mogiłą / W książkach które czytałem nic o tym nie było".
Dwa ostatnie tomiki wierszy Rymkiewicza pisane są oktostychem. To forma krótka, ledwie ośmiowierszowa, której tradycja w literaturze polskiej sięga poezji z XVI wieku. Oktostych wymusza na autorze lapidarność. W wywiadzie z Krzysztofem Masłoniem pt. "Rozłożenie rąk" Rymkiewicz powiedział, że poetycka strategia wybrania oktostychowej formy ułatwia mu pisanie w czasie, gdy wzrok staje się coraz słabszy: oktostych mieści zaledwie kilka zdań i można nad nimi pracować w pamięci.
Jarosław Marek Rymkiewicz, obok m.in. Wisławy Szymborskiej, należy też do elitarnego klubu literackich miłośników kotów, które są pełnoprawnymi obywatelami jego wierszy. Pogrzeb poety 9 lutego na cmentarzu w Milanówku odbył się bez udziału mediów, można więc sobie wyobrażać, że wyglądał on tak, jak ten z wiersza "Zimowy pogrzeb na cmentarzu w Bolimowie". "Za jej trumną szły koty – ale niewidzialne/ Koty ułomne oraz koty parafialne/ Śnieżek kładł się na grobach bez większej ochoty / Szedł niewidzialny orszak – same zmarłe koty/ (...) Niesiono garnek z kaszą i wilgotne pranie/ Kto umiera ten nie wie – co po nim zostanie/ Półżywy kot Nazista oraz kot garncarza/ Kto umiera ten nie wie – co mu się przydarza/ I nie wie kto umiera – czy się przyda Bogu/ Szedł kot Skurwiel ten który sika mi na progu/ Kot Utopiony w Worku kot Idź do Cholery./ Na końcu jeśli chcecie – szła połowa kota/ Koleżka naszej Psotki biały kot Półgłówek/ Tu u nas każdy chciałby mieć taki pochówek" (z tomu "Zachód słońca w Milanówku", 2002). (PAP)
autor: Agata Szwedowicz
aszw/ skp /
