Pomnik katyński ustawiony 31 lipca 1981 r. w tzw. Dolince Katyńskiej na Cmentarzu Wojskowym na warszawskich Powązkach. Źródło: Archiwum Andrzeja Melaka
Jednym z obszarów działalności opozycji politycznej w PRL w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych było odkłamywanie prawdy o naszej najnowszej historii. Nie inaczej było również w przypadku zbrodni katyńskiej, którą przez lata władze Polski Ludowej przypisywały Niemcom.
95 lat temu urodził się Wojciech Ziembiński
Odkłamywaniem zajmowały się szczególnie dwie niezależne organizacje utworzone pod koniec lat siedemdziesiątych – Instytut Katyński w Krakowie oraz Komitet Katyński w Warszawie. Ten pierwszy wydawał nawet „Biuletyn Katyński” – miesięcznik niemal w całości poświęcony tej zbrodni. Członkowie tego drugiego zdecydowali się na bardziej trwałe jej upamiętnienie. W 1979 r. ustawili w tzw. Dolince Katyńskiej na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie – tradycyjnym miejscu upamiętniania ofiar mordu – drewniany krzyż ze znakiem Polski Walczącej oraz inskrypcją o ofiarach zabitych na nieludzkiej ziemi strzałem w tył głowy. Został on szybko usunięty przez „nieznanych sprawców”, co stało się przyczynkiem do pomysłu trwalszego upamiętniania w tym miejscu ofiar tej zbrodni. Członkowie Komitetu Katyńskiego postanowili zbudować i ustawić w tym samym miejscu pięciometrowy, monumentalny granitowy krzyż.
Pamięć Katynia. Batalia bez końca
Pomnik zaprojektowali ks. Wacław Karłowicz, Stanisław Soszyński oraz Arkadiusz Melak. Jego przygotowanie, które odbywało się oczywiście w ścisłej konspiracji – wiedziało o tym jedynie wąskie grono osób – zajęło kilkanaście miesięcy. Dla zachowania przygotowań w tajemnicy poszczególne elementy zamawiano u różnych rzemieślników, a potem składowano u Melaka. Potem pozostał już „tylko” problem, jak elementy pomnika przewieźć na strzeżony przez Służbę Bezpieczeństwa cmentarz. W tym celu wykorzystano samochód Miejskiego Przedsiębiorstwa Oczyszczania, gdyż śmieciarki były jedynymi pojazdami, które mogły niezatrzymywane wjechać na jego teren. Na tym etapie w całą akcję zaangażowano zresztą dużo więcej osób. Elementy pomnika ważące do kilkuset kilogramów do samochodu ciężarowego pakowało ponad trzydziestu młodych mężczyzn, a w samą akcję na Powązkach włączył się również Zygmunt Goławski z Siedlec, wraz z synami i ich kolegami. Na przeprowadzenie montażu wybrano 31 lipca 1981 r., kiedy to na cmentarzu spodziewano się – jak co roku – tłumów warszawiaków. A to z kolei umożliwiało licznej ekipie, która miała przeprowadzić tę skomplikowaną operację, wmieszanie się w tłum i dotarcie na jej miejsce. To jednak oczywiście nie gwarantowało jeszcze sukcesu – rozładunek i montaż elementów pomnika zajął dwie godziny. Po godzinie zresztą zjawili się zaalarmowani funkcjonariusze SB, ale ograniczyli się oni do dokumentowania całej akcji – robienia zdjęć i filmowania jej. W ten sposób w godzinach popołudniowych (ok. 15.00) monument stanął. Ostatecznie był nieco mniejszy, niż pierwotnie planowano – składał się z 3,5-metrowego krzyża stojącego na postumencie oraz płyt leżących na ziemi. Na pomniku widniały napisy: „Katyń 1940”, „Ostaszków, Starobielsk, Kozielsk” oraz litery „W.P’” i orzeł w koronie. Całość była otoczona brązowym łańcuchem rozpiętym na słupach.
Pomnik nie postał jednak długo. Po proteście ambasady Związku Sowieckiego, w nocy z 31 lipca na 1 sierpnia, został ukradziony – przy użyciu ciężkiego sprzętu – przez „nieznanych sprawców”. W tej sytuacji Komitet Katyński o kradzieży poinformował Prokuraturę Rejonową Warszawa-Żoliborz, która wszczęła śledztwo. Tym bardziej że wnioskowały o to również władze stolicy, które uznały, iż, mimo że pomnik został ustawiony nielegalnie, to doszło do jego zbezczeszczenia. Wydawały się one także – przynajmniej początkowo – przychylne odtworzeniu go w dotychczasowym kształcie. Zatwierdzona nawet została jego dotychczasowa lokalizacja. Został też spontanicznie utworzony kilkudziesięcioosobowy, jawny Obywatelski Komitet Budowy Pomnika Ofiar Zbrodni Katyńskiej, stawiający sobie za cel wzniesienie nowego monumentu. 3 sierpnia – podczas spotkania w siedzibie Zarządu Regionu Mazowsze – wybrano jego władze (13-osobowe Prezydium i Komisje Rewizyjną), a jego przewodniczącym został Andrzej Szomański. Pod koniec września 1981 r. komitet ten wystąpił o formalną rejestrację i złożył do biura Naczelnego Plastyka m. st. Warszawy projekt pomnika. Z kolei już od 1 sierpnia trwała zbiórka środków na ten cel – tylko w ciągu pierwszych dwóch dni zebrano 180 tys. zł. Niespodziewanie jednak 13 listopada Wydział Spraw Wewnętrznych Urzędu m.st. Warszawy odmówił rejestracji komitetu, uznając, że działa on nielegalnie, a pięć dni później została wydana decyzja odmowna w sprawie budowy. Uzasadniono ją tym, że zlecenie takie otrzymała rzekomo stała rada administracyjna Cmentarza Powązkowskiego…
I. Sariusz-Skąpska: Katyń to historia rodzinna, a nie polityka
Nie powstrzymało to oczywiście działań Obywatelskiego Komitetu Budowy Pomnika Ofiar Zbrodni Katyńskiej. Zwłaszcza że otrzymał on wsparcie „Solidarności”, zwłaszcza Zarządu Regionu Mazowsze, który włączył się m.in. w rozmowy z władzami Warszawy, a także w zbiórkę pieniędzy potrzebnych do odbudowy pomnika. Z pomocą mazowieckiej „Solidarności” zorganizowano również 6 grudnia 1981 r. uroczystość wmurowania kamienia węgielnego i aktu erekcyjnego planowanego pomnika. Jej organizatorami byli bracia Andrzej i Stefan Melakowie, a wmurowania dokonał Andrzej Melak. Wcześniej akt erekcyjny (podpisany przez ok. 300 osób) odczytał Hipolit Arciszewski, a aktor Daniel Olbrychski deklamował wiersz Cypriana Kamila Norwida. Dalsze prace uniemożliwił stan wojenny, a po jego wprowadzeniu akt erekcyjny wykradli „nieznani sprawcy”. Jednak po kilkunastu latach pomnik i tak stanął. W 1989 r. „nieznani sprawcy” – być może ci sami, którzy ukradli go osiem lat wcześniej – podrzucili pod Cmentarz Powązkowski jego elementy. Niestety na odbudowę trzeba było poczekać jeszcze kolejne sześć lat – ostatecznie stanął on w lipcu 1995 r.
Dr Piotr Gontarczyk: kłamstwo katyńskie było kluczowe dla funkcjonowania PRL
Można zaryzykować stwierdzenie, że ustawienie pomnika katyńskiego na Powązkach, a następnie jego kradzież spowodowały przełom w upamiętnianiu zrodni katyńskiej w kraju. Tym bardziej że nagłośnienie tych wydarzeń w mediach solidarnościowych (na czele z ogólnopolskim „AS-em”) przyczyniło się do tego, że w sprawę Katynia bardziej zaangażowali się do tej pory bardzo ostrożni w tej kwestii związkowcy. W efekcie 30 października 1981 r. z inicjatywy Zarządu Regionu Płockiego NSZZ „Solidarność”, Społecznego Komitetu Ochrony Pomników Pamięci Narodowej oraz płockiego Komitetu Obrony Więzionych za Przekonania na Cmentarzu Komunalnym przy ul. Bielskiej w Płocku został ustawiony krzyż upamiętniający zamordowanych przez NKWD polskich oficerów. Niespełna dwa tygodnie później prezydent Płocka nakazał regionalnej „Solidarności” rozebranie krzyża, ta jednak odmówiła. O dziwo przetrwał on do końca PRL. Z kolei 11 sierpnia 1981 r. Komisja Zakładowa NSZZ „Solidarność” Tarnobrzeskiej Fabryki Obrabiarek w Tarnobrzegu zwróciła się do prezydenta tego miasta o zgodę na ustawienie pomnika katyńskiego oraz wyznaczenie jego lokalizacji, a 1 września w warszawskiej Fabryce Samochodów Osobowych powstał Otwarty Komitet Budowy Pomnika Ofiar Katynia, który wezwał wszystkie stołeczne zakłady pracy do tworzenia podobnych ciał. Również Instytut Katyński w 1981 r. zdecydował się na rozpisanie konkursu otwartego na pomnik katyński, który stanąłby w Warszawie, co ogłosił na łamach wydawanego przez siebie „Biuletynu Katyńskiego”. Realizację tych inicjatyw uniemożliwił oczywiście wprowadzony w nocy z 12 na 13 grudnia 1981 r. stan wojenny.
Katyń i opozycja antykomunistyczna. 40. rocznica
Warto też przypomnieć, że budowa pomników katyńskich nie była łatwa nie tylko w PRL, lecz i na Zachodzie. Doskonale to ilustruje przykład Wielkiej Brytanii, gdzie starania o jego postawienie w Londynie, w miejscu publicznym rozpoczęły się na początku lat siedemdziesiątych. Wybór padł na skwer St Luke’s Garden przy kościele Św. Łukasza w dzielnicy Kensington-Chelsea. Stosowne zgody wydały nawet władze dzielnicy, ale ostatecznie wobec nacisków rządu sowieckiego inicjatywa ta – pod absurdalnymi zarzutami – została storpedowana. Pomnik zaś stanął na cmentarzu Gunnersbury, na którym Stowarzyszenie Polskich Kombatantów wykupiło specjalnie w tym celu dzierżawę. Został odsłonięty 18 września 1976 r., a w uroczystości wzięło udział ok. 8 tys. osób, w tym byli jeńcy z Kozielska i Starobielska. Znamienny był przy tym fakt, że rząd Jamesa Callaghana zabronił udziału w jego odsłonięciu umundurowanym brytyjskim weteranom, a także nie przydzielił uroczystości asysty wojskowej.
Przy pisaniu niniejszego artykułu wykorzystano pracę Łukasza Kudlickiego i Andrzeja Melaka (współpraca) „Stefan Melak. Strażnik pamięci Katynia”
Grzegorz Majchrzak
Autor jest pracownikiem Biura Badań Historycznych IPN
Źródło: MHP
