Wódz Naczelny Józef Piłsudski od 2 października odwiedza stanowiska dowodzenia w Lidzie, Grodnie i Słonimie, planując kolejne działania militarne. 7 października w Suwałkach zostaje podpisana polsko-litewska umowa, potwierdzająca linię Focha jako tymczasową granicę na Suwalszczyźnie.
Cykl „Wiktoria 1920” – od soboty na Dzieje.pl
Tego samego dnia oddziały pod dowództwem gen. Lucjana Żeligowskiego pozorują niesubordynację wobec rozkazów władz wojskowych i podejmują przygotowania do wymarszu na Wilno zajęte przez Litwinów. Akcja ta ma być próbą obejścia trudności dyplomatycznych, jakie mogłyby się pojawić ze strony mocarstw zachodnich. 8 października, po rozwiązaniu Generalnego Inspektoratu Armii Ochotniczej, zaciąg ochotniczy zostaje wstrzymany.
Mjr Stanisław Rostworowski (szef Oddziału Operacyjnego w Grupie Poleskiej) w liście do żony:
Z Litwinami dzieją się dziwne koziołki. Zawierają się zawieszenia broni na jednym odcinku, a potyczki idą w najlepsze na innych. Garus [bałagan] taki, o jakim świat nie myślał.
„Wiktoria 1920”: 17–23 kwietnia
Okolica tutejsza mogłaby się znowu po jednym roku wojny zamienić w pustynię, a plebiscyt byłby ułatwiony, bo chyba krzyże na grobach mogłyby głosować. Cała armia bolszewicka żyła z tych okolic, wyjadła i wywiozła zboże, wykopała ziemniaki i ludzie po wsiach już teraz zaczynają umierać z głodu.
Koleje poniszczone, mosty wysadzone, w Niemnie leży cały pociąg, który bolszewicy puścili na spalony most, żeby go Polakom nie zostawić. […] Całe barbarzyństwo wojny widać tu jak na dłoni.
Grodno, 2 października 1920
[Stanisław Jan Rostworowski, „Listy z wojny polsko-bolszewickiej 1918–1920”, Warszawa–Kraków 2015]
„Wiktoria 1920”: 24–30 kwietnia
Juliusz Zdanowski (ziemianin, polityk związany z Narodową Demokracją) w dzienniku:
Był u nas wczoraj na kolacji [minister aprowizacji Stanisław] Śliwiński. Przed dwoma dniami wrócił z Paryża; przygnębiony do ostateczności. Biło go w Paryżu na każdym kroku wrażenie, że jesteśmy proletariuszem narodów. […] Nam wszyscy każą po prostu robić pokój. Mimo całej nielogiczności tego życzenia, z nieuznawaniem przez Francję i Amerykę Sowietów, a uznaniem Wrangla. Nikt w zaprzyszły rok okiem nie sięga. „Nie chcemy myśleć o żadnej wojnie”, „Róbcie pokój”. Jesteśmy dla nich daleko. Jakoś to będzie, że się bolszewiki rozlecą może czy rozsypią, a my ani pomocy, ani kredytu nie damy. Nie zdają sobie dokładnie sprawy, że w niedługim czasie bolszewizm znowu się sprężyć może, że znowu sojuszu z Niemcami zechce poszukać, że owoce pokoju nietrwałe. A chcą je gwałtem spożywać. […]
„Wiktoria 1920”: 1–7 maja
Tu jak zawsze z Rosją znowu bijemy w pierzynę, która się usuwa i ugina, i jesteśmy w wysiłku bezsilni. Znowu zabieramy Lidę, znowu Pińsk, znowu Zwiahel, jutro znowu coś więcej, zabieramy wozy, amunicję, ludzi i wszystko nic, bo się przed nami znowu ta bezbrzeżna kraina otwiera, z którą nie wiadomo co począć.
Wojować nie sposób, stać i czekać nie sposób. Bez wyjścia. Śliwiński przerażony raportami aprowizacyjnymi. Wojsko bezmyślnie niszczy, marnuje, pożera. Nastarczyć mu nie można. Już prawie widać dno przewidywanych na rok obecny zapasów. […] Śliwiński przyszedł do nas wprost po posiedzeniu ministrów. Jeśli tam taki nastrój, to nic ci ludzie nie skrzesają.
Warszawa, 2 października 1920
[„Dziennik Juliusza Zdanowskiego”, t. 3: „4 VIII 1919 – 28 III 1921”, Szczecin 2014]
„Wiktoria 1920”: 8–14 maja
Por. Władysław Broniewski (dowódca kompanii, 1 Pułk Piechoty Legionów WP, poeta):
Lida–Nowogródek–Mir. Idziemy naprzód i naprzód. Zostają po drodze zabici i ranni. Nie ma czasu na odpoczynki, na postoje, nawet na ogarnięcie wszystkiego rzutem oka wstecz. Czasem gdzieś na pół przytomnie rzuca się człowiek na jakieś siano i śpi jak zwierzę kilka godzin – potem znów marsz dalej. Marsze, marsze. Idzie kolumna, zakurzona, brudna, szeroko – zajmuje całą drogę – oczy błędne i jakąś mgłą przesłonięte. [...] Przed kompaniami sylwetki oficerów kiwających się na zmęczonych koniach. Te idą z opuszczonymi łbami, zrezygnowane. [...]
„Wiktoria 1920”: 15–21 maja
Czasem coś zelektryzuje kolumnę – konny łącznik jedzie z rozkazem operacyjnym: „Atakujemy – przyczółek – ósma czołowa” – szwargocą po cichu oficerowie. Udziela się to całej kolumnie. Nie narzekają, zobojętnieli na wszystko – przyzwyczaili się nawet umierać. Jedna dominująca myśl w kolumnie: nie ma chleba. Czołówki nie mogą nadążyć, a czy się odkujemy? „Na tych tu bolszewikach nie da rady się odkuć” – mówią. Na kwaterach płaczą opasłe baby białoruskie, kłaniają się w pas brodate chłopy: „Panouhu, wsio sino zabrały, kartouchów posijał odin zagon, i to zabrały”. […]
Po tym przełamaniu bolszewicy, zdaje się, zrezygnowali już z oporu – uciekają na Mińsk i nie zatrzymali się nawet na Niemnie […]. Przed zawarciem pokoju trzeba bolszewików złamać, rozbić, bo inaczej na wiosnę oni znów do nas przyjdą. Trzeba wytężyć ostatki sił, poświęcić resztki ludzi.
4 października 1920
[Władysław Broniewski, „Pamiętnik”, Warszawa 2013]
„Wiktoria 1920”: 22–28 maja
Z artykułu w piśmie „Ziemia Lubelska”:
Charakterystycznym, ale zarazem bezczelnym ustępem propozycji preliminaryjnego pokoju, złożonego delegacji polskiej przez [Adolfa] Joffego, z którego czuć się daje, że Rosja sowiecka pragnęłaby uzyskać tak zwaną pieriedyszkę, jest ustęp następujący z §14:
„Rosja zobowiązuje się zwrócić Polsce archiwa, biblioteki, dzieła sztuki, historyczne trofea wojenne, zabytki przeszłości itp. przedmioty wartości kulturalnej, wywiezione z Polski do Rosji od czasów rozbiorów Rzeczpospolitej Polskiej, o ile przedmioty te posiadają rzeczywiste dla Polski znaczenie, o ile nie czyni to rzeczywistego uszczerbku dla archiwów rosyjskich, galerii, muzeów, bibliotek, w których są one przechowywane”. […]
„Wiktoria 1920”: 29 maja–4 czerwca
Rabuś i złodziej równie dobrze mógłby od obrabowanego wymagać, aby mu dowiódł, że zrabowane lub ukradzione jest mu niezbędnie potrzebne lub jest niepotrzebne dla złodzieja i rabusia.
Lublin, 5 października 1920
[„Wartość rosyjskich pokojowych propozycji”, „Ziemia Lubelska” nr 428/1920]
Z artykułu w „Gazecie Robotniczej”:
Tego roku mogą rolnicy z płodów polnych być zadowoleni. […] Czy przez to ziemniaki będą tańsze? Mnie się zdaje, że nie, bo […] uczciwych rolników coraz to mniej na świecie, a wojna i tych ludzi nauczyła hamstrować [gromadzić zapasy], po drugie handel ziemniakami jest wolny i przez to każdy będzie je trzymał aż do wiosny, aby potem drogo sprzedać. Tu muszą organizacje przez układy z Poznańskiem i Polską zrobić konkurencję. Chcesz węgla, daj tańszych ziemniaków. […] Tak samo rok ten jest obfity w owoc, niestety ceny nie chcą jakoś spadać, gdyż tych paskarzy i różnych szyberów coraz to więcej.
Rybnik, 5 października 1920
[„Gazeta Robotnicza” nr 223/1920]
„Wiktoria 1920”: 5–11 czerwca
Mjr Stanisław Bobiatyński (dowódca 85 Pułku Strzelców Wileńskich WP):
Wilnianie i kresowiacy stanowili zaledwie trzecią część pułku, lecz nastrój był bardzo dobry i wszyscy się cieszyli, że z każdym dniem zbliżamy się do swego Wilna. Już koło Lidy poczęły krążyć głuche wieści i pogłoski, że na Wilno nie pójdziemy, że jest jakaś umowa suwalska [podpisana 7 października] z Litwinami oddająca im Wilno... Ale nikt w to nie wierzył i żołnierze mówili: zdobywając Radzymin, obroniliśmy Warszawę Polakom, a teraz oni nam pomogą odebrać Wilno.
[...] Zostałem wezwany do Ejszyszek, gdzie zameldowałem się u gen. [Lucjana] Żeligowskiego, który mi powiedział, że jest plan zdobycia Wilna, ale trzeba „zbuntować się”. Jak buntować się, to buntować – pomyślałem sobie. Obojętnie pod jakim pozorem wejdziemy do Wilna, a już wtedy go nie oddamy.
„Wiktoria 1920”: 12–18 czerwca
[...] Po ukończonej odprawie, na której był obecny gen. [Jan] Rządkowski, dowódca 1 Dywizji Litewsko-Białoruskiej, wracałem z nim razem samochodem do Woronowa. W drodze gen. Rządkowski cały czas narzekał na „bunt”, mówiąc: „Trzydzieści lat służę, a teraz mam buntować się. Nic nie mam wspólnego z waszym Wilnem, ja pochodzę z Kongresówki”, następnie zadał mi pytanie: „Czy pułk pana zgodzi się iść na Wilno?”. Byłem bardzo zdziwiony, że generał zadaje mi takie pytanie. […] Odpowiedziałem gen. Rządkowskiemu: „Czemu Pan Generał mnie nie pytał, czy chcę zdobywać Radzymin, a teraz proponuje mi urządzać plebiscyt. Jadę z Woronowa do pułku i nie mam zamiaru któregokolwiek z oficerów lub szeregowych pytać o ich zgodę. Jutro wydaję rozkaz operacyjny w myśl otrzymanych dziś na odprawie zarządzeń i chciałbym zobaczyć, kto z moich ośmieli się odmówić udziału w tej akcji”.
Grodzieńszczyzna, 7 października 1920
[„Relacje uczestników akcji zajęcia Wilna w październiku 1920 r., zebrane w lipcu, sierpniu i wrześniu 1930 r. na ankietę Wojskowego Biura Historycznego”, CAW I.400.959]
„Wiktoria 1920”: 19–25 czerwca
Stefan Brzeszczyński (dowódca baterii w 1 Dywizji Litewsko-Białoruskiej):
Bateria stała wyrównana „po ranżyru” [według wzrostu], generał [Żeligowski] przywitał ją słowami: „Czołem artilerysty”. Odpowiedzieli jak jeden mąż. […] Otoczyli go półkolem, a on zaczął mowę: „Nu ot, wojna się kończy, a Wilno nie nasze. A my kresowcy i wilniuki [...], a w Wilnie Matka Boska Ostrobramska, no i Wilno to rodzone miasto Naczelnego Wodza. Ot tak, my pójdziemy i weźmiemy to nasze miasto. Tylko tak bez szumu, bez gwałtów, po dobremu z narodem, bo oni to swojaki, nasi, tacy sami jak my”.
Woronowo, 7 października 1920
[Stefan Brzeszczyński, „Dzika Dywizja: wspomnienia z lat 1918–1922”, Poznań 1996]
„Wiktoria 1920”: 26 czerwca–2 lipca
Kazys Balutis (szef departamentu politycznego litewskiego MSZ, uczestnik polsko-litewskich negocjacji):
Atrament nie zdążył jeszcze dobrze zaschnąć, gdy specjalny kurier przywiózł telegram z Wilna, w którym były wiadomości trudne do uwierzenia. Wojsko polskie miało już przekroczyć uzgodnioną linię demarkacyjną i maszerować na Wilno. [Petras] Klimas [minister spraw zagranicznych] kazał litewskiej delegacji w Suwałkach natychmiast wręczyć polskiej delegacji notę protestacyjną, on sam wysłał protesty do Ligi Narodów i aliantów. Gdy w końcu udało się go [Juliusza Łukasiewicza, pracownika polskiego MSZ-u] znaleźć, odpowiedział pisemnie, że rzeczywiście umowa została złamana, ale polski sztab jakoby dostał informację, iż za litewskimi strażami stoją bolszewicy i wojsko polskie otrzymało rozkaz sprawdzenia tego. Oczywiście informacja o ukrywaniu się bolszewików była kłamstwem.
„Wiktoria 1920”: 3–9 lipca
Ostatniego dnia przed podpisaniem umowy Łukasiewicz wyjechał do Augustowa i telefonował do przebywającego w Białymstoku Piłsudskiego, uzyskując jego akceptację dla tekstu umowy. Ale w tym samym czasie wojsko polskie, z rozkazu tego samego Piłsudskiego, już łamało umowę! W Lidzie pojawił się korpus Żeligowskiego, by zająć Wilno. Dlaczego Polacy zachowali się tak podstępnie, trudno ustalić. Pewnie w swym wielkim „honorze” uznali, że małe państwo, niemające jeszcze uznania aliantów, nie jest warte uwagi.
Suwałki, 7 października 1920
[Mindaugas Sereičikas, „Wrogie sąsiedztwo”, „Karta” nr 74, 2013]
„Wiktoria 1920”: 10–16 lipca
Z odezwy do narodu i Rządu RP, podpisanej przez żołnierzy 1 Dywizji Litewsko-Białoruskiej:
Kraj nasz nie będzie terenem przetargów przekupniów politycznych, handlować sobą nie pozwolimy. Wara wszystkim od naszej ziemi! Wzniecimy naszą pożogę wojny na śmierć i życie. Przysięgamy na Ostrobramską, że dopóki jeden z nas broń w ręku udzierżyć potrafi, żaden Litwin, bolszewik ani Niemiec nie będzie władał grobami naszych przodków. Żaden Anglik nie będzie rozstrzygał o naszym losie, nie poszanujemy żadnego układu wbrew naszej woli. Tak nam dopomóż Bóg.
Miejsce postoju, 8 października 1920
[„Bitwa niemeńska 29 VIII – 18 X 1920: dokumenty operacyjne”, cz. 2: („20 IX – 18 X 1920”), Warszawa 1999]
„Wiktoria 1920”: 17–23 lipca
„Wiktoria 1920”: 31 lipca–6 sierpnia
„Wiktoria 1920”: 7–13 sierpnia
„Wiktoria 1920”: 14–20 sierpnia
„Wiktoria 1920”: 21–27 sierpnia
„Wiktoria 1920”: 28 sierpnia–3 września
„Wiktoria 1920”: 4–10 września
„Wiktoria 1920”: 11–17 września
„Wiktoria 1920”: 18–24 września
„Wiktoria 1920”: 25 września–1 października
Realizacja zespołu KARTY:
Zbigniew Gluza – koncepcja
Michał Ceglarek – wprowadzenia
Agnieszka Dębska – koordynacja
Dominika Budkus, Michał Ceglarek, Agnieszka Dębska, Jeremi Galdamez, Agnieszka Knyt – zespół
Ewa Kwiecińska – ikonografia
Izabela Kotapska – organizacja, i.kotapska@karta.org.pl
Cykl przygotowany przez Ośrodek KARTA na zlecenie Biura Programu „Niepodległa” w ramach obchodów setnej rocznicy odzyskania przez Polskę niepodległości i odbudowy polskiej państwowości. BPN jest państwową instytucją kultury powołaną do obsługi Programu Wieloletniego „Niepodległa” na lata 2017–2022.
Seria opracowanych materiałów historycznych przedstawia życie Polaków w okresie bezpośrednio poprzedzającym Bitwę Warszawską 1920 r. i w czasie decydującej fazy wojny polsko-bolszewickiej. Jak podkreśla Zbigniew Gluza, prezes Ośrodka KARTA, „wielogłosowa opowieść o tamtym czasie poprowadzona będzie tak, by można było współcześnie poczuć rytm ówczesnego życia, trudny już do wyobrażenia. Półtoraroczna Rzeczpospolita stanęła wtedy zbrojnie wobec zasadniczego pytania o siebie samą. Na szalę postawiony został byt narodu, a formacyjne zwycięstwo – wyjaśniło charakter.
