25 września polskie oddziały gen. Władysława Junga odzyskują Wołkowysk, a Sowieci zaczynają się wycofywać ze wschodniego brzegu Niemna. Miejscami odwrót przybiera charakter ucieczki. W nocy 25/26 września Polacy zajmują Grodno. Jednostki Armii Czerwonej w bezładzie przechodzą do odwrotu, masowo porzucając broń i ekwipunek.
Józef Piłsudski rzuca podległe sobie siły do pościgu za pobitym nieprzyjacielem – w efekcie działania te obejmują front rozciągający się od Niemna na północy do Prypeci na południu. 30 września w Suwałkach wznowione zostają rokowania polsko-litewskie. Urzędnicy Głównego Urzędu Ziemskiego organizują komisje ziemskie powiatowe i gminne, które mają współdziałać w wykonaniu reformy rolnej.
Cykl „Wiktoria 1920” – od soboty na Dzieje.pl
Z informacji „Kuriera Warszawskiego”:
Na […] posiedzeniu konferencji pokojowej przewodniczący delegacji sowieckiej, [Adolf] Joffe, odczytał sowiecką deklarację pokojową, zupełnie inną niż warunki przedstawione delegacji naszej w Mińsku. […] Deklaracja żąda uznania prawa narodów [do] stanowienia o swym losie, a zatem uznania tego prawa dla Ukrainy, Białorusi i Galicji Wschodniej. Ze względu jednak na niemożliwość urządzenia zaraz plebiscytu, zgadza się na rozejm i pokój preliminarny wzdłuż granicy, sięgającej daleko bardziej na wschód niż linia Curzona. Galicja Wschodnia pozostaje w rękach polskich. Sowiecka ta propozycja – zakończył Joffe – ważna jest w ciągu dziesięciu dni.
„Wiktoria 1920”: 17–23 kwietnia
Następnie przewodniczący delegacji polskiej, [Jan] Dąbski, odczytał deklarację rządu polskiego. Deklaracja ta stwierdza pragnienie pokoju demokratycznego, opartego na prawie narodów [do] decydowania o swym losie. Warunki polskie pozostają te same, niezależnie od odniesionego zwycięstwa.
Ryga, 25 września 1920
[„Deklaracja pokojowa Sowietów”, „Kurier Warszawski” nr 266/1920]
Por. Władysław Broniewski (1 Pułk Piechoty Legionów, poeta) w dzienniku:
Z Litwinami miałem […] znów do czynienia. […] Szedłem za siódmą [kompanią], jako rezerwa – miałem tylko jednego rannego. Poszliśmy pod Sejny, a gdy już dostatecznie była wyświetlona porażka nieprzyjacielska, we właściwym kierunku – to jest na Druskienniki. […]
„Wiktoria 1920”: 24–30 kwietnia
Teraz krótka „pieredyszka” w marszu na Lidę. Trzy dni okropnych marszów ponad 50-wiorstowych – za nami. Dziś stoimy nie wiadomo dlaczego – to denerwuje. Podobno Grodno wzięte. Podobno kontratakiem odbite; wczoraj wzięty Wołkowysk. […]
Jestem stanowczo zmęczony wojną moralnie – ciąży ona na mnie jak zmora jakaś, jak syfilis – coś złego, czego nie można uniknąć. Czy to jest strach? – Czy zazdrość? – Nerwy podarte, postrzępione.
Okolice Lidy, 26 września 1920
[Władysław Broniewski, „Pamiętnik”, Warszawa 2013]
„Wiktoria 1920”: 1–7 maja
Elżbieta z Zaleskich Dorożyńska (ziemianka, pisarka) w dzienniku:
Obawiam się radości! Ciągle słychać strzały; w okolicach Dżuryna i Wapniarki znów grasuje [generał Ukraińskiej Republiki Ludowej Jurko] Tiutiunik. W Mohylowie nie ma już bolszewików; wczoraj do Jampola przyszło ultimatum z Rumunii, aby w 24 godziny odsunęli się o 40 wiorst od Dniestru. […] Podobno Polacy idą razem z Węgrami, Czechami, Rusinami i Rumunami, czyli tak zwana Mała Ententa. Czy to prawda? Bolszewicy podobno ze wszystkich stron są okrążeni, nie mają gdzie uciekać. Czyżby naprawdę nadchodziło już wybawienie? A co najważniejsze – czy naprawdę wojska nasze tu idą, aby kłam zadać ujadaniom całej kanalii ukraińsko-moskiewskiej i aby pokazać światu, że silna, potężna, zwycięska a sprawiedliwa jest Polska.
„Wiktoria 1920”: 8–14 maja
Ojczyzno moja! Wracasz więc ku nam, ku dzieciom swym zapomnianym; wstępujesz na własne rodzone pola, zarosłe chwastem i bodiakami, lecz wierne ci i oddane, w poszumie gęstych burzanów odwieczną twą sławę nieustannie szemrzące.
Majątek Gruszka (Podole), 26 września 1920
[Elżbieta z Zaleskich Dorożyńska, „Na ostatniej placówce. Dziennik życia wsi podolskiej w latach 1917–1921”, Łomianki 2008]
Michał Römer (polski ziemianin, prawnik) w dzienniku:
Ofensywa polska przeciwko bolszewikom robi postępy, zwłaszcza na południu, gdzie bolszewicy stracili Równe i wyparci zostali z Galicji Wschod¬niej, ale także, jak się zdaje, na północy, bo słychać, że Polacy już zajęli Lidę, a są nawet pogłoski, że wojska polskie doszły już do Ejszyszek. Zbliża się więc chwila, w której dowództwo polskie może uznać strategicznie za niezbędne zajęcie Wilna. Wilno jest już tym zelektryzowane i nastrój nerwowy udziela się ludności, która coraz mocniej wierzy w powrót Polaków. Powiadają, że bitwy między wojskiem polskim a litewskim znów się toczą i że wypadają one na niekorzyść Litwinów, którzy mieli w tych dniach ponieść bardzo ciężką porażkę. […]
„Wiktoria 1920”: 15–21 maja
Czy nie rozpoczyna się tylko kryzys nowej fazy w tym nieznośnym węźle gor¬dyjskim Wschodu? W samym Wilnie, gdzie większa część chrześcijańskiej ludności miejscowej była zawsze i jest usposobiona bardzo niechętnie względem Litwy i Li¬twinów, rośnie ostry nastrój nienawiści do rządów litewskich, a trzeba powiedzieć, że i sami Litwini nie zrobili prawie nic dla pozyskania sympatii miejscowych polskich, natomiast szeregiem pojedynczych nietaktów wielu podrażnili i zniechęcili bardziej. Nieszczęściem jest ta niechęć Litwinów do samego języka polskiego, co bardzo drażni uczucia ludności polskiej.
Wilno, 27 września 1920
[Michał Römer, „Dzienniki”, t. 4, „1920–1930”, Warszawa 2018]
„Wiktoria 1920”: 22–28 maja
Mjr Stanisław Rostworowski (szef Oddziału Operacyjnego w Grupie Poleskiej) w liście do żony:
Zabawne to, że gdziekolwiek wchodziliśmy, zaraz Żydzi brali się do zrobienia porządku. Wymiatano ulice ze słomy i mierzwy zostawionej przez Kozaków, szorowano zabrudzone podłogi, sklepy zaraz się otwierały i zaczynał się handel jedynym dostępnym produktem – to jest jabłkami i gruszkami wołyńskimi. Miało się wrażenie, że kultura Zachodu i spokój normalnych czasów idzie z naszym wojskiem na Wschód. Ponieważ sklepy były doszczętnie zrabowane, więc mydlarze, golarze, szewcy, kapelusznicy – wszyscy oni zaczęli handlować jabłkami.
Okolice Grodna, 28 września 1920
[Stanisław Jan Rostworowski, „Listy z wojny polsko-bolszewickiej1918–1920”, Warszawa–Kraków 2015]
„Wiktoria 1920”: 29 maja–4 czerwca
Poseł Władysław Herz (członek Narodowo-Chrześcijańskiego Klubu Robotniczego) we wniosku w sprawie plebiscytu na Mazurach i Warmii:
Trzeba nam badać przyczyny, dla których plebiscyt na Mazurach i Warmii zakończył się dla Polski niepomyślnym wynikiem. Rada Ambasadorów, jako najwyższy trybunał, wydała wyrok dla Polski niekorzystny i szkodliwy. […] Sejm polski powinien stanowczo zaprotestować przeciw temu. […]
Wszelka akcja, wszelkie machinacje, jakie się odbywały na terenie plebiscytowym Mazur i Warmii, to nie plebiscyt, zagwarantowany mocą Traktatu Wersalskiego, […] to była jawna, z góry przy zielonym stoliku ukartowana komedia, tragifarsa. Dlatego na mocy tych wszystkich nadużyć wyborczych, których się Niemcy bezkarnie dopuszczali, mamy prawo zażądać rewizji tego wyroku. […]
„Wiktoria 1920”: 5–11 czerwca
Jeżeli komisja aliancka nie zważała na nic, co się ze strony polskiej przedstawiało do zaakceptowania, żeby na równi z Niemcami i Polakom dawać pewne prawa, lecz zawsze tolerowała tylko to, co wychodziło ze strony niemieckiej, jeżeli na to przyszła, ażeby tolerować i forytować [faworyzować] Niemców, to my nie mamy powodu ratyfikować wyroku Rady Ambasadorów. Możemy śmiało powiedzieć przed światem, że ten plebiscyt to była komedia, a wyrok jest krzywdą i nowym aktem gwałtu przeciw nam. […]
Wszystkie komitety wyborcze, jakie były, złożone były tylko z Niemców. […] Niemcy na dwa tygodnie przed terminem publicznie ogłosili bezprawnie, chcąc przez to postawić ich pod pręgierzem i terrorem band niemieckich, żeby żaden Polak nie ważył się zasiadać w komitecie wyborczym. Wobec terroru tak się też stało, wszyscy uciekli, nikt prawie nie został, nikt nie zasiadł w komitecie wyborczym z naszej strony, bo nie był pewien swojego życia.
Warszawa, 28 września 1920
[„Sprawozdanie stenograficzne z 168 posiedzenia Sejmu Ustawodawczego z dnia 28 września 1920”, Biblioteka Cyfrowa UMCS]
„Wiktoria 1920”: 12–18 czerwca
Z informacji na łamach „Górnoślązaka”:
„Prawda” sowiecka ogłasza odezwę Lenina, która wzywa ludność do walki z wrogiem. Zadanie rządu sowieckie¬go zaopatrywania w żywność nigdy nie było tak ciężkie jak obecnie. Armii daje się odczuwać brak wszelkich środków prowiantowych. Jest koniecznym wytężenie wszystkich sił rządu sowieckiego i partii komunistycznej do walki z katastrofą głodową. Chłopi muszą oddać swoje zapasy. Na posiedzeniu piotrogrodzkiego komitetu wykonawczego [Lenin] oświadczył, że ludność nie otrzyma już obuwia ani odzieży, tych bowiem artykułów brak już dla armii.
We wschodniej Małopolsce rozrzucono krótkie sowieckie odezwy. W odezwach tych obiecują bolszewicy, że tak jak zwyciężyli Denikina, Judenicza i Kołczaka, zgniotą również polską szlachtę, lecz do tego brak im „tylko” chleba, broni, pocisków, karabinów, odzieży i obuwia, których ma im dostarczyć robotnik i włościanin. Na razie szarańcza bolszewicka skarży się w swoich pismach, że robotnika i włościanina w Polsce „mocno biją”.
Katowice, 29 września 1920
[„Wiadomości polityczne”, „Górnoślązak” nr 223/1920]
„Wiktoria 1920”: 19–25 czerwca
Z artykułu cytującego wicepremiera Ignacego Daszyńskiego w „Gazecie Robotniczej”:
Kto czytał bezdennie prowokujące obelżywe i wykrętne noty [ludowego komisarza spraw zagranicznych Gieorgija] Cziczerina, pisane do Polski, jak i do innych państw europejskich, a nawet do stronnictw socjalistycznych w Europie zachodniej, kto śledził niegodną grę nieprzyjmowania depesz rządu polskie¬go przez Moskwę, ten zrozumie, ile pokojowej woli, ile zaparcia się siebie samego trzeba było po stronie rządu polskiego, aby pomimo wszystko wysyłać delegację do zawarcia rozejmu i pokoju.
Polska rozumie tęsknotę narodów świata cywilizowanego do pokoju, sama tą tęsknotą jest przejęta, ale gdzież jest taki naród, co nie zasłużyłby na miano niewolnika – gdyby się nie bronił wszystkimi siłami wobec najazdu i to najazdu tak dzikiego, jak ostatni krwawy najazd bolszewicki na Polskę. Pół miliona ludzi obdartych i głodnych pędzili bolszewicy na Warszawę, obiecując tym tłumom zbrojnym rabunek w zdobytej stolicy polskiej, a równocześnie podniecając fantazję komunistów Zachodniej Europy, że po pokonaniu Polski pożoga wojny przeniesie się przez Niemcy aż do Francji.
„Wiktoria 1920”: 26 czerwca–2 lipca
Kto zatem chce pokoju, ten niech się go domaga w Moskwie, nie w Warszawie. Moskwa bowiem grozi Europie wojną. Moskwa tą wojną może zrobić drugą wojnę światową. Moskwa snuje olbrzymie plany wojenne i o nich całkiem głośno mówi. Pol¬ska zaś niczego innego nie pragnie, jak pokoju takiego, który by jej zagwarantował niepodległość narodową.
Katowice, 30 września 1920
[„Pokojowe oświadczenie wicepremiera Daszyńskiego. Odtrutka na wojownicze przechwałki endeka-wiceministra”, „Gazeta Robotnicza” nr 219/1920]
Jan Dąbski (przewodniczący delegacji polskiej) w liście do ministra spraw zagranicznych:
Co do samych prac konferencji pokojowej – mają one ciągle charakter dyskusyjny, nie przybierając na razie realnych kształtów. Jest to wzajemne opukiwanie się i sondowanie zamiarów z jednej i z drugiej strony. [...] Moskwa ciągle nie wierzy Warszawie co do ewentualnego wznowienia działań wojennych. Prywatnie bolszewicy podkreślają ciągle, iż wierzą, że delegacja polska w Rydze chce pokoju, ale pewne żywioły w Warszawie są innego zdania, stąd ich chęć zabezpieczenia się przed nagłym wznowieniem działań wojennych.
Ryga
[Jan Dąbski, „Pokój ryski. Wspomnienia, pertraktacje, tajne układy z Joffem, listy”, Warszawa 1931]
„Wiktoria 1920”: 3–9 lipca
Z komunikatu Ministerstwa Spraw Wojskowych:
Polityka rządu znajduje żywiołowe poparcie społeczeństwa. Po raz pierwszy od chwili powstania niepodległego państwa rząd ma za sobą istotnie cały naród – zarówno, gdy oświadcza, że dla pokoju gotów jest do znacznych ustępstw, jak i wówczas, kiedy niezłomnie zapowiada, że przedłoży dalszą walkę i dalsze ofiary nad warunki, godzące w prawo nietykalne Polski do zupełnej niepodległości i zupełnego zjednoczenia.
Warszawa
[Archiwum Akt Nowych, Prezydium Rady Ministrów, Rektyfikat 49, t. 4]
Ignacy Daszyński (wicepremier) podczas posiedzenia Rady Obrony Państwa:
Armia nasza przekroczyła o 80 kilometrów linię wskazaną przez rząd na południowym froncie, zajęła Zwiahel i projektuje rajd kawalerii na Korosteń i Koziatyn, ostatnie węzłowe stacje przed Kijowem. Rząd obojętnie na to patrzeć nie może, będąc odpowiedzialnym za rozbicie pokoju i obruszenie opinii świata. Grupa nieprzyjacielska między Brześciem a Grodnem została rozbita. Dalsze maszerowanie na wschód byłoby błędem nie do darowania. Z Paryża nadchodzą wiadomości, że pożyczki przed lutym lub marcem otrzymać nie będzie można. Nadzieje na pomoc w aprowizacji również upadły, bo skarb jest pusty. Za dwa miesiące musielibyśmy ogłosić bankructwo i stanąć wobec braku przedmiotów pierwszej potrzeby. Teraz zaś zmuszeni bylibyśmy zabezpieczyć 14-dniowe pożywienie dla armii działającej na Podolu, odejmując chleb mieszkańcom rdzennej Polski. Łódź otrzymała po 1 funcie chleba na miesiąc na głowę. Według opinii ministra kolei – wobec zburzenia mostów na tyłach naszej armii, jest ona zawieszona w powietrzu. Trzeba przystąpić do sfinalizowania akcji pokoju.
Warszawa, 1 października 1920
[„Traktat ryski 1921 roku po 75 latach”, Toruń 1998]
„Wiktoria 1920”: 10–16 lipca
Gen. Lucjan Żeligowski (dowódca 1 Dywizji Litewsko-Białoruskiej):
Zameldowałem się w wagonie, gdzie mieszkał Marszałek. Łatwo mi było z nim rozmawiać – rozumowaliśmy wileńskimi kategoriami. [...] Marszałek tak oceniał sytuację: [...] jeżeli teraz Wilna nie uratujemy, to historycy nam tego nie darują. Mało tego. Musimy uczynić wysiłek, ażeby odbudować Litwę historyczną. Zrobić to tylko może sama ludność, z pomocą Litewsko-Białoruskiej Dywizji. Lecz trzeba, ażeby ktoś wziął na siebie całą sprawę – zorganizował powstanie. Marszałek uważał, że zrobić to mogę tylko ja.
Białystok, 1 października 1920
[Lucjan Żeligowski, „Zapomniane prawdy”, Londyn 1943]
„Wiktoria 1920”: 17–23 lipca
„Wiktoria 1920”: 31 lipca–6 sierpnia
„Wiktoria 1920”: 7–13 sierpnia
„Wiktoria 1920”: 14–20 sierpnia
„Wiktoria 1920”: 21–27 sierpnia
„Wiktoria 1920”: 28 sierpnia–3 września
„Wiktoria 1920”: 4–10 września
„Wiktoria 1920”: 11–17 września
„Wiktoria 1920”: 18–24 września
Realizacja zespołu KARTY:
Zbigniew Gluza – koncepcja
Michał Ceglarek – wprowadzenia
Agnieszka Dębska – koordynacja
Dominika Budkus, Michał Ceglarek, Agnieszka Dębska, Jeremi Galdamez, Agnieszka Knyt – zespół
Ewa Kwiecińska – ikonografia
Izabela Kotapska – organizacja, i.kotapska@karta.org.pl
Cykl przygotowany przez Ośrodek KARTA na zlecenie Biura Programu „Niepodległa” w ramach obchodów setnej rocznicy odzyskania przez Polskę niepodległości i odbudowy polskiej państwowości. BPN jest państwową instytucją kultury powołaną do obsługi Programu Wieloletniego „Niepodległa” na lata 2017–2022.
Seria opracowanych materiałów historycznych przedstawia życie Polaków w okresie bezpośrednio poprzedzającym Bitwę Warszawską 1920 r. i w czasie decydującej fazy wojny polsko-bolszewickiej. Jak podkreśla Zbigniew Gluza, prezes Ośrodka KARTA, „wielogłosowa opowieść o tamtym czasie poprowadzona będzie tak, by można było współcześnie poczuć rytm ówczesnego życia, trudny już do wyobrażenia. Półtoraroczna Rzeczpospolita stanęła wtedy zbrojnie wobec zasadniczego pytania o siebie samą. Na szalę postawiony został byt narodu, a formacyjne zwycięstwo – wyjaśniło charakter.
