W 2021 r. Płock będzie obchodził 100. rocznicę odznaczenia przez marszałka Józefa Piłsudskiego Krzyżem Walecznym za bohaterską postawę w wojnie z bolszewikami w 1920 r. Nadanie odznaczenia odbyło się 10 kwietnia 1921 r. Marszałek Józef Piłsudski został wówczas honorowym obywatelem Płocka.
Płock jest drugim obok Lwowa miastem, które w uznaniu bohaterstwa w odparciu ataku armii bolszewickiej w 1920 r. otrzymało odznaczenie wojskowe: Lwów został odznaczony Orderem Virtuti Militari, a Płock – Krzyżem Walecznych.
Podczas wizyty w Płocku, 10 kwietnia 1921 r., marszałek Józef Piłsudski uhonorował obrońców miasta - Krzyżami Virtuti Militari odznaczył wtedy 15 oficerów, a 64 innych żołnierzy i cywilów Krzyżami Walecznych. Wśród nich byli harcerze, w tym czterokrotnie ranny w walkach 14-letni Józef Kaczmarski i 12-letni Tadeusz Jeziorowski - obaj zginęli we wrześniu 1939 r. Pośmiertnie odznaczony został także 14-letni Antolek Gradowski, najmłodszy z poległych obrońców miasta.
Również Płock, jako miasto-bohater, otrzymał wówczas od marszałka Józefa Piłsudskiego Krzyż Walecznych. W rozkazie L. 1647 Wodza Naczelnego podkreślono, że wyróżnienie to nadane zostało „za zachowanie męstwa i siły woli w ciężkich i nadzwyczajnych okolicznościach, w jakich znalazło się miasto, za męstwo i waleczność”.
Uroczystość nadania odznaczeń odbyła się na Placu Floriańskim – obecnie Plac Obrońców Warszawy, gdzie odprawiono wcześniej mszę polową. Marszałkowi Józefowi Piłsudskiemu towarzyszyli m.in. generałowie: Władysław Sikorski i Tadeusz Rozwadowski oraz adiutant generalny, wówczas pułkownik Bolesław Wieniawa–Długoszowski. Po uroczystym wręczeniu odznaczeń odbyła się defilada. Następnie marszałek Józef Piłsudski udał się do Ratusza, gdzie odebrał nadany mu tytuł Honorowego Obywatela Miasta Płocka - był to pierwszy taki tytuł, który przyznali tamtejsi radni. Potem odwiedził Cmentarz Garnizonowy i groby poległych obrońców miasta.
Na zakończenie wizyty w Płocku marszałek Józef Piłsudski był gościem wydanego z tej okazji rautu. Nawiązując do obrony przed armią bolszewicką oraz przyznanego miastu za ten czyn Krzyża Walecznych, powiedział m.in.: „Straszne to były ofiary, jakimi zapłaciliście za tę świętą jedność z żołnierzem polskim. Nie wolne były od nich dzieci i ciała kobiet. Lecz dopełniła się rzecz wielka, żołnierz polski poznał, że ma brata w społeczeństwie. Dziś, kiedy mianowałem miasto Płock żołnierzem, kiedy pasowałem Płock na rycerza, dziękuję wam i za obronę, i za spełnienie mych usilnych dążeń”.
Relacje z pobytu marszałka Józefa Piłsudskiego w Płocku 10 kwietnia 1921 r. ukazały się w prasie lokalnej i ogólnopolskiej. Zachowały się też wzmianki we wspomnieniach uczestników tamtych wydarzeń. Ich przebieg został opisany również w opracowaniach historycznych, w tym wiceprezesa Towarzystwa Naukowego Płockiego dr Grzegorza Gołębiewskiego, autora m.in. monografii „Płock 1920” oraz albumu „Płock 1920 r. - Dni krwi i chwały”.
Armia bolszewicka, chcąc sforsować Wisłę i wyjść na przedpola Warszawy od zachodu, zaatakowała Płock 18 sierpnia 1920 r. Głównymi siłami natarcia, liczącymi w sumie ok. 3,5 tys. żołnierzy, był 3. Korpus Kawalerii Gaj-Chana. Do obrony miasta, w którym stacjonowały wówczas trzy bataliony piechoty oraz szwadron Jazdy Tatarskiej, łącznie ok. 1,2 żołnierzy wojska polskiego, stanęła ludność cywilna, w tym kobiety i dzieci. Obrońców wspierali marynarze Flotylli Wiślanej z okrętów „Minister”, „Wawel” i „Stefan Batory”, które ostrzeliwały z rzeki pozycje bolszewików.
Walka o Płock i przyczółek mostu przez Wisłę trwała 21 godzin. Na ulicach wzniesiono barykady. W zajętej części miasta bolszewicy dopuszczali się zbrodni, jak rozstrzelanie 22 pacjentów tamtejszego Szpitala Garnizonowego, a także licznych rozbojów i gwałtów na cywilach, w tym ludności żydowskiej. W bitwie zginęło 250 obrońców, w tym 100 cywilów, a 400 zostało rannych. Najmłodszym poległym był 14-letni harcerz Antolek Gradowski. Ponad 300 mieszkańców miasta trafiło do niewoli. Dzięki bohaterskiej postawie mieszkańców Płocka atak odparto, a bolszewicy zmuszeni zostali do odwrotu.
W 2018 r., w Narodowe Święto Niepodległości w ramach obchodów 100. rocznicy jej odzyskania przez Polskę, w Płocku odsłonięto pomnik - kolumnę zwieńczoną orłem w koronie - upamiętniający obrońców miasta przed armią bolszewicką w 1920 r. Jego autorem jest rzeźbiarz Gustaw Zemła. Projekt pomnika powstał z inicjatywy powołanego jeszcze w 2015 r. Społecznego Komitetu Budowy Pomnika Obrońców Płocka 1920 r. Wysoka na ponad 10 metrów kolumna stanęła na Placu Gabriela Narutowicza, w jednym z historycznych miejsc, gdzie mieszkańcy miasta wraz z żołnierzami powstrzymywali natarcie bolszewików.
Rok 2020 był obchodzony w Płocku pod hasłem: „Płock miasto Bohater – Kawaler Krzyża Walecznych”. (PAP)
mb/ pat/
