Urodził się 16 grudnia 1899 r. w Ksawerze na pograniczu Dąbrowy Górniczej i Będzina. Wówczas obszar Zagłębia Dąbrowskiego należał do Królestwa Polskiego i stanowił jeden z jego najważniejszych okręgów przemysłowych. Jego ojciec pracował w miejscowej hucie cynku. Matka pozostawiła rodzinę, gdy syn miał kilka lat. Jego naukę w miejscowej szkole przerwał w 1913 r. wypadek ojca, w którego wyniku stracił wzrok. Po wybuchu I wojny światowej i zajęciu Zagłębia Dąbrowskiego przez wojska niemieckie, aby utrzymać ojca i siostrę, Aleksander Zawadzki zdecydował się na wyjazd do Niemiec jako robotnik rolny.
W 1917 r. został aresztowany za pobicie majstra nadzorującego jego pracę. Po ucieczce z obozu jenieckiego znalazł zatrudnienie na Górnym Śląsku. Pracował w kopalniach w Bytomiu i Siemianowicach Śląskich. Rewolucja w Niemczech w listopadzie 1918 r. umożliwiła mu powrót do Zagłębia.
W grudniu 1918 r. wstąpił w szeregi odradzającego się Wojska Polskiego. Służył w formującym się w Dąbrowie Górniczej 11. Pułku Piechoty, a następnie 24. Pułku Piechoty. W jego szeregach w 1919 r. walczył z wojskami ukraińskimi pod Lwowem. Walczył także w wojnie z bolszewikami. Dosłużył się stopnia plutonowego i został odznaczony Krzyżem Walecznych. Już w czasie służby wojskowej zetknął się z ideami komunistycznymi. W 1921 r. powrócił do domu i przez kilka miesięcy poszukiwał pracy.
Aleksander Zawadzki i komunizm
W tym czasie związał się ze strukturami Komunistycznej Partii Robotniczej Polski. Po znalezieniu pracy w dąbrowskiej kopalni „Paryż” wstąpił do Związku Młodzieży Komunistycznej w Polsce, a następnie KPRP. Szybko wszedł w skład miejscowych władz tych organizacji. Współpracował też z komunistycznymi organizacjami białoruskimi, którym Moskwa zlecała działania na rzecz dezintegracji terytorialnej RP. Zagrożony aresztowaniem został przeniesiony do Łodzi.
W 1924 r. po raz pierwszy wyjechał do ZSRS. Przeszedł kilkutygodniowe szkolenie ideologiczne w ośrodku pod Moskwą. Po powrocie tworzył struktury KPRP w Radomiu i Kielcach. W 1925 r. próbował odbudować organizację komunistyczną w Zagłębiu, która w poprzednich miesiącach została rozbita przez policję. W lipcu 1925 r. został aresztowany pod Wilnem za udział w zamordowaniu informatora policji w strukturach komunistycznych. Został skazany na sześć lat więzienia.
Po uwolnieniu w 1932 r. wyjechał na leczenie i kolejne szkolenia do ZSRS. Powrócił po dwóch latach i niemal natychmiast został aresztowany i kilka miesięcy spędził w areszcie. Po uwolnieniu za kaucją stanął na czele zdominowanego przez agentów sowieckiego wywiadu wojskowego GRU Centralnego Wydziału Wojskowego KPP. Jego głównym zadaniem było ideologiczne wpływanie na żołnierzy i oficerów WP, aby osłabić ich wolę walki w wypadku ewentualnego ataku Armii Czerwonej, oraz propagowanie narracji Kremla o rzekomych przygotowaniach Polski do ataku na ZSRS. Po ponownym aresztowaniu w kwietniu 1938 r. Zawadzki został skazany na 15 lat więzienia.
Aleksander Zawadzki podczas II wojny
Dr Piotr Gontarczyk: pomysł i koncepcja działania PPR była całkowicie sowiecka
Po sowieckiej agresji z 17 września 1939 r. Zawadzki został uwolniony z więzienia w Brześciu nad Bugiem. Znalazł zatrudnienie w urzędzie w Pińsku na tzw. Zachodniej Białorusi. Latem 1941 r., podobnie jak większość polskich komunistów w służbie ZSRS, został ewakuowany na wschód. Znalazł się pod Stalingradem i służył w batalionie budowlanym zajmującym się budową umocnień frontowych. Gdy w Moskwie przystępowano do wyłaniania elity rządzącej przyszłej komunistycznej Polski, szef Kominternu Georgi Dymitrow polecił odnaleźć i zdemobilizować Zawadzkiego. Po rozpoczęciu formowania 1. Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki został skierowany do miejsca jej formowania w Sielcach nad Oką. Jesienią 1943 r., dzięki znajomości z sowieckim gen. Karolem Świerczewskim, został nominowany oficerem politycznym przydzielonym do Wydziału Oświatowego. Otrzymał również awans do stopnia pułkownika. Wstąpił do Polskiej Partii Robotniczej. Już w kwietniu 1944 r. otrzymał kolejny awans – do stopnia generała brygady. Również wiosną 1944 r. został zastępcą dowódcy 1. Armii Polskiej w ZSRS ds. polityczno-wychowawczych oraz szefem Polskiego Sztabu Partyzanckiego, przewodniczącym tajnego Centralnego Biura Komunistów Polski i członkiem Prezydium Zarządu Głównego Związku Patriotów Polskich.
W styczniu 1945 r., po zajęciu Górnego Śląska przez Armię Czerwoną, na polecenie rządu tymczasowego objął funkcję pełnomocnika na obszarze województwa śląskiego (od marca wojewody śląskiego). Jednocześnie został awansowany do stopnia generała dywizji. Nawiązał współpracę z przedwojennym urzędnikiem władz wojewódzkich Jerzym Ziętkiem. Wspólnie przyczynili się do uwolnienia kilkunastu tysięcy górników, którzy mieli zostać deportowani do niewolniczej pracy w zagłębiach węglowych ZSRS. W ciągu kilku kolejnych lat obejmował wysokie funkcje w hierarchii nowego systemu władzy – m.in. został sekretarzem KC PZPR, posłem na Sejm, członkiem Rady Państwa, przewodniczącym Centralnej Rady Związków Zawodowych i wicepremierem. Wykonywał też prestiżowe obowiązki, takie jak uczestnictwo w Ogólnokrajowym Komitecie Obchodów 70-lecia urodzin Józefa Stalina.
Aleksander Zawadzki przewodniczącym Rady Państwa
20 listopada 1952 r., na mocy nowej konstytucji, został przewodniczącym Rady Państwa. Było to formalnie najwyższe stanowisko państwowe w PRL. Poza pełnieniem funkcji protokolarnych i reprezentacyjnych stanął po stronie stalinowskiej frakcji „natolińczyków”, która sprzeciwiała się liberalizacji systemu komunistycznego. Po dojściu do władzy Władysława Gomułki zachował swoją dotychczasową pozycję polityczną.
Zmarł 7 sierpnia 1964 r. w Warszawie. Po jego śmierci ogłoszono czterodniową żałobę narodową. Do końca istnienia PRL Zawadzki był jedną z najczęściej czczonych postaci reżimu komunistycznego. Niektóre ulice jego imienia zostały przemianowane na mocy ustawy dekomunizacyjnej w 2017 r. Część z nich nosi dziś imię XIX-wiecznego lwowskiego przyrodnika Aleksandra Zawadzkiego.
Michał Szukała (PAP)
