Kalendarium Października 1956

1956

11 marca

Na łamach tygodnika „Po prostu” ukazał się artykuł „Na spotkanie ludziom z AK” autorstwa Jerzego Ambroziewicza, Walerego Namiotkiewicza i Jana Olszewskiego. „Z punktu widzenia podstawowych wartości moralnych krew i trud każdego żołnierza konspiracji muszą być liczone jednakowo” – deklarowali autorzy.

6 kwietnia

I sekretarz KC PZPR Edward Ochab poinformował warszawski aktyw partyjny o pełnej rehabilitacji Gomułki i oczyszczeniu go z zarzutów wrogiej działalności. Jednocześnie skrytykował większość jego poglądów.

28–30 czerwca

W Poznaniu zastrajkowali robotnicy Zakładów im. Stalina oraz innych fabryk. Żądali poprawy warunków życia, wzrostu płac i demokratyzacji życia. Wystąpienia zostały brutalnie stłumione przez wojsko. Śmierć poniosło co najmniej 58 osób, rannych było ponad 600. Wśród zabitych było 50 cywilów, 4 żołnierzy, 3 funkcjonariuszy UB oraz 1 funkcjonariusz MO. Wieczorem 29 czerwca w poznańskim radiu przemówił premier Józef Cyrankiewicz, który ostrzegł, że „wrogowie władzy ludowej” zostaną ukarani „odrąbywaniem rąk”.

18–28 lipca

W Warszawie obradowało VII Plenum KC PZPR. I sekretarz KC PZPR Edward Ochab przyznał, że wydarzenia w Poznaniu miały „przyczyny socjalne” i były skutkiem błędów władz. Obrady zaostrzyły podział elit partyjnych pomiędzy „natolińczyków” (dogmatyków) oraz „puławian” („liberałów” skłonnych do reform). Po 22 lipca obrady były nadzorowane przez przybyłych do Warszawy przedstawicieli Kremla – premiera ZSRS Nikołaja Bułganina i marszałka Gieorgija Żukowa.

4 sierpnia

W mediach podano informację, że Gomułka ponownie został członkiem PZPR. W kolejnych tygodniach Gomułka odrzucał propozycje objęcia jakichkolwiek stanowisk poza funkcją I sekretarza KC PZPR.

6–12 sierpnia

W Sopocie odbył się Ogólnopolski Festiwal Jazzowy, jedna z pierwszych tego rodzaju wielkich imprez promujących zakazany do niedawna gatunek muzyczny.

20–22 sierpnia

W trakcie obrad VIII plenum zarządu Centralnej Rady Związków Zawodowych przewodniczący tej organizacji Wiktor Kłosiewicz skrytykował dotychczasowe „wypaczenia” w działaniach związków zawodowych. Wielu delegatów domagało się zwiększenia wpływu związków zawodowych na zarządzanie państwem.

25 sierpnia

Stanowisko dowódcy Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego objął związany z frakcją „liberalną” gen. Wacław Komar.

26 sierpnia

Podczas uroczystości Najświętszej Marii Panny Częstochowskiej na Jasnej Górze około miliona wiernych złożyło ślubowanie pod przygotowanym przez internowanego prymasa Stefana Wyszyńskiego tekstem Ślubów Jasnogórskich. Tron prymasowski pozostał symbolicznie pusty.

Wrzesień–listopad

Procesy robotników oskarżonych za udział w protestach robotniczych w Poznaniu w czerwcu 1956 r. Większość z nich nie zakończyła się wydaniem wyroków.

Początek września

We wrześniowym numerze „Nowych Dróg” (głównego czasopisma ideologicznego partii) Leszek Kołakowski wezwał do wsłuchania się władz PZPR w głos intelektualistów namawiających do podjęcia głębokich, „rewizjonistycznych” reform.

5–11 września

W trakcie sesji Sejmu PRL premier Józef Cyrankiewicz powiedział, że w ramach „demokratyzacji” systemu wzrośnie rola Sejmu. Podczas tej samej sesji uchwalono zliberalizowaną ustawę o szkolnictwie wyższym, uchylono opresyjną ustawę o socjalistycznej dyscyplinie pracy, a nadzór nad więzieniami przekazano Ministerstwu Sprawiedliwości.

Druga połowa września

I sekretarz KC PZPR Edward Ochab przez dwa tygodnie gościł na obradach zjazdu Komunistycznej Partii Chin. Po powrocie, podczas obrad Biura Politycznego KC PZPR, stwierdził, że Chiny poprą „polskich towarzyszy” w ich planach reform. Zapowiedział, że na kolejne posiedzenie zaprosi Władysława Gomułkę.

8–10 października

Wbrew planom Ochaba w posiedzeniu BP KC PZPR nie wziął udziału Gomułka. Jako warunek powrotu postawił m.in. usunięcie z najwyższych władz partii Hilarego Minca. Ten decyzję o ustąpieniu podjął 9 października. W czasie posiedzenia dyskutowano o pogłębiającym się kryzysie społecznym oraz „niewłaściwym układzie stosunków między PRL a ZSRR”.

9 października

Po kilku dniach przygotowań i burzliwych dyskusji odbył się na Uniwersytecie Warszawskim wiec studentów oraz delegatów największych warszawskich zakładów pracy. W przyjętej uchwale wzywano do stworzenia nowej organizacji młodzieżowej i wezwano studentów do zaangażowania w „rewolucyjny proces zmian”. Na murach budynków uniwersyteckich pojawiło się wiele karykatur polityków frakcji natolińskiej.

12 października

W posiedzeniu Biura Politycznego KC PZPR wziął udział Gomułka. W długim przemówieniu skrytykował politykę partii w okresie stalinowskim. „Tyle lat nasze posunięcia rozchodziły się między czynem i słowem, że ludzie przestali nam wierzyć. […] Do starych metod powracać nie możemy” – powiedział.

16 października

W „Słowie Powszechnym” ukazał się artykuł przywódcy PAX Bolesława Piaseckiego, którego główną tezą było ostrzeżenie przed stanem wyjątkowym, jeśli okaże się, że procesy liberalizacji będą przebiegać zbyt gwałtownie. Celem Piaseckiego było zdobycie wpływu na bieg wydarzeń, ale reakcja zwolenników reform sprawiła, że znalazł się w izolacji.

18 października

Organizacja partyjna Fabryki Samochodów Osobowych w Warszawie z przywódcą tamtejszych robotników Lechosławem Goździkiem zaapelowała do władz partii o poparcie ich postulatów i „stanięcie na czele twórczego ruchu”.

Studenci Politechniki Warszawskiej stwierdzili w liście do władz partii, że sojusz z ZSRS „w żadnym razie nie może przeszkadzać zachowaniu suwerenności każdego z krajów sojuszniczych oraz samodzielności wyboru dróg do socjalizmu”.

Ambasador ZSRS Pantielejmon Ponomarienko przekazał Ochabowi informację, że następnego dnia rano do Warszawy przybędzie sowiecka delegacja z Nikitą Chruszczowem na czele.

19 października

O 7:00 na lotnisku wojskowym w Boernerowie koło Warszawy wylądował samolot z sowiecką delegacją. W czasie powitania Chruszczow oskarżył Polaków, że „chcą oddać kraj Amerykanom”. Gdy został powiadomiony o kandydaturze Gomułki, stwierdził, że „ten numer nie przejdzie”.

W trakcie rozmowy w Belwederze Chruszczow potwierdził, że wojska sowieckie kierują się w stronę polskiej stolicy. W odpowiedzi Gomułka zapowiedział przemówienie radiowe do narodu, ale zapewnił, że nie zamierza zrywać „braterskich związków” z Moskwą i jest w stanie zapewnić w kraju stabilną sytuację. Chruszczow zdecydował o wstrzymaniu ruchu wojsk. W tym samym czasie w FSO i na Politechnice trwały wiece. Robotnicy z FSO ogłosili rezolucję, że demokratyzacja jest „sprawą życia i śmierci”.

O 11:00 rozpoczęło się posiedzenie VIII plenum KC PZPR. Ochab zaproponował włączenie do Komitetu Centralnego Gomułki oraz bliskich mu Mariana Spychalskiego, Zenona Kliszki i Ignacego Logi-Sowińskiego.

20 października

O 6:40 sowiecka delegacja odleciała do Moskwy.

O 11:00 wznowiono obrady KC PZPR. Gomułka wygłosił przemówienie, które było ostrą krytyką „wypaczeń podstawowych założeń socjalizmu” w okresie stalinowskim. W największych warszawskich fabrykach wciąż trwały wiece.

21 października

Podczas obrad KC PZPR wybrano 9 kandydatów do Biura Politycznego, głównie stronników Gomułki. W głosowaniu odrzucono kandydaturę sowieckiego marszałka Konstantego Rokossowskiego. Większość zdobyli „puławianie”. Około 17:30 I sekretarzem KC PZPR został jednogłośnie wybrany Gomułka. O 22:30 informację o nowym składzie władz partii odczytano na antenie Polskiego Radia.

22–23 października

Gigantyczne wiece popierające nowe władze PZPR oraz nawołujące do dalszych reform odbyły się w najważniejszych miastach całej Polski. W wielu zakładach pracy domagano się zmiany ich dotychczasowego kierownictwa i usuwano wizerunki dotychczasowych patronów, głównie Stalina.

Z funkcji szefa Głównego Zarządu Politycznego Wojska Polskiego odwołano gen. Kazimierza Witaszewskiego. Zastąpił go gen. Marian Spychalski.

23 października

Na znak solidarności z Polską w Budapeszcie, pod pomnikiem Józefa Bema, odbył się wiec zorganizowany przez studentów miejscowego uniwersytetu. Wieczorem obalono pomnik Stalina, a pod budynkiem radia wybuchły pierwsze walki. Moment ten uważany jest za początek rewolucji węgierskiej.

24 października

Podczas ogromnego wiecu na placu Defilad, który zgromadził prawdopodobnie ok. 400 tys. osób, przemówienie wygłosił Gomułka. Potępił „wypaczenia” okresu stalinowskiego, zapowiedział odnowę życia politycznego, a na koniec wezwał do „zakończenia wiecowania”. Jego ostatnie słowa zostały odebrane jako zapowiedź ograniczenia realizacji głębokich reform systemu.

Biuro Polityczne podjęło decyzję o urlopowaniu ministra obrony narodowej Konstantego Rokossowskiego.

Sejm wyznaczył termin nowych wyborów na styczeń 1957 r. i dokonał formalnych zmian w składzie rządu.

Imre Nagy objął stanowisko premiera Węgier i ogłosił program reform demokratycznych. Do Budapesztu wkroczyły siły sowieckie, które wycofały się 30 października. W Polsce rozpoczęła się akcja manifestowania solidarności i zbierania pomocy humanitarnej dla Węgier.

28 października

Władze uwolniły internowanego od września 1953 r. prymasa Polski kard. Stefana Wyszyńskiego, który powrócił do Warszawy. Trzy dni później Gomułka zgodził się na przywrócenie do pracy redakcji „Tygodnika Powszechnego”.

4 listopada

W trakcie ogólnopolskiej narady aktywu partyjnego Gomułka wezwał do zakończenia sporów wewnątrz partii.

O godz. 4 wojska sowieckie rozpoczęły atak na stolicę Węgier. Nagy po raz ostatni zwrócił się przez radio do narodu, informując o natarciu na Budapeszt. Nagy i jego współpracownicy schronili się w ambasadzie Jugosławii i otrzymali azyl.

14 listopada

Władze wydały decyzję o zmianie nazwy poznańskich Zakładów im. Stalina na Zakłady Przemysłu Metalowego H. Cegielski – Poznań.

15–18 listopada

Wizyta delegacji polskiej w Moskwie zakończona podpisaniem umowy normującej m.in. status wojsk sowieckich w Polsce.

22 listopada

Imre Nagy i kilku innych członków powstańczych władz opuściło dotychczasowy azyl w ambasadzie Jugosławii w Budapeszcie, ale wbrew obietnicom władz podporządkowanych Moskwie nie otrzymali wolnej drogi na Zachód. Nagy był początkowo więziony w Rumunii, skąd powrócił w 1958 r. na proces do Budapesztu. Skazany za zamkniętymi drzwiami na śmierć za „działalność kontrrewolucyjną”, został stracony 16 czerwca 1958 r.

8 grudnia

Rząd i Episkopat Polski podpisały umowę normującą stosunki. Uchylono wymóg zatwierdzania nominacji na stanowiska kościelne przez władze państwowe i przywrócono nauczanie religii w szkołach. Episkopat zobowiązał się do poparcia uczestnictwa w styczniowym głosowaniu do Sejmu.

9–10 grudnia

Przywrócono Związek Harcerstwa Polskiego.

24 grudnia

Po raz pierwszy w dziejach komunistycznej Polski na falach Polskiego Radia wyemitowano orędzie bożonarodzeniowe prymasa Wyszyńskiego.

28 grudnia

Sąd Wojskowy uchylił wyrok w sprawie bp. Czesława Kaczmarka.

1957

20 stycznia

Odbyły się wybory do Sejmu, bardziej demokratyczne niż wcześniej. Dopuszczono np. do zgłoszenia większej liczby kandydatów ponad ustalony limit posłów oraz listy osób bezpartyjnych. Według oficjalnych danych frekwencja wyniosła 94,1 proc. Według oficjalnych danych listy Frontu Jedności Narodu partię poparło 98,05 proc. głosujących. Po raz pierwszy w Sejmie znaleźli się posłowie katoliccy, m.in. Stefan Kisielewski, Stanisław Stomma czy Jerzy Zawieyski, którzy utworzyli Koło Poselskie „Znak”. Wśród nowych posłów nie było Lechosława Goździka.

25–27 kwietnia

W Warszawie odbył się zjazd nowej organizacji młodzieżowej – Związku Młodzieży Socjalistycznej. W jego szeregach zabrakło najbardziej radykalnych działaczy studenckich działających w 1956 r.

15–18 maja

Podczas IX Plenum KC PZPR Gomułka zaatakował „rewizjonistów” dążących do dalszych zmian w polskiej drodze do socjalizmu.

6 czerwca

Gomułka spotkał się z robotnikami „Cegielskiego”. W przemówieniu stwierdził: „Na pobojowisku żerują nieraz szakale. Na czarnym poznańskim czwartku usiłuje żerować czarna reakcja. Tego żeru należy ją pozbawić. […] Zdarzają się nawet w rodzinach tragiczne wypadki. I chociaż rodzina dotknięta takim nieszczęściem nigdy o nim zapomnieć nie może, to zawsze stara się jak najgłębiej zapuścić nad swoją tragedią żałobną kurtynę milczenia”.

2 października

KC PZPR podjął decyzję o zamknięciu tygodnika „Po prostu”. W uzasadnieniu opublikowanym na łamach „Trybuny Ludu” pisano, że zespół redakcyjny „zszedł na pozycje jałowych negacji, przedstawiał w fałszywym świetle polityczną i gospodarczą rzeczywistość kraju, szerzył niewiarę w realność budownictwa socjalizmu i w wielu sprawach głosił koncepcje burżuazyjne”. Zamknięcie tytułu wywołało protesty studentów. W Warszawie przez kilka dni dochodziło do starć manifestantów z ZOMO i MO. Aresztowano ponad 530 osób. Jeden z demonstrantów poniósł śmierć.

Moment ten jest przez historyków uznawany za symboliczny koniec Polskiego Października. (PAP)

Autor: Michał Szukała