Międzynarodowe Targi Książki w Warszawie w 2023 r. Gościem Honorowym wydarzenia była Ukraina. Fot. PAP/M. Obara
Zapytany w przededniu inwazji, kto doradza prezydentowi Putinowi, Siergiej Ławrow zażartował: „Iwan Groźny. Piotr Wielki. I Katarzyna Wielka” – zauważa autor jednej z wielu książek o historii i współczesności Ukrainy, które w ciągu ostatnich dwóch lat trafiły do polskich księgarń.
W ciągu minionej dekady, po agresji Rosji na wschodnią Ukrainę, i ostatnich dwóch latach, gdy Kreml rozpoczął pełnoskalową inwazję na sąsiada Polski lawinowo wzrosło zainteresowania dziejami politycznymi i społecznymi tej części Europy. Do księgarń trafiły dziesiątki tytułów naukowych i popularnonaukowych pozwalających polskim czytelnikom na lepsze zrozumienie dziejów i współczesności narodu walczącego od wiosny 2014 roku z zagrożeniem dla swojej egzystencji.
Niemal w przeddzień agresji Rosji przeciw Ukrainie nakładem IPN oraz Studium Europy Wschodniej UW ukazał się kolejny tom prac Polsko-Ukraińskiej Komisji Historyków dla Badania Relacji Wzajemnych w latach 1917–1921. Tym razem historycy z obu stron granicy zajęli się biografią polityczną postaci kluczowej dla losów Ukrainy i Polski u progu lat dwudziestych – Symona Petlury. Zdaniem współautora dwujęzycznego tomu dr. hab. Mirosława Szumiły Petlura w przeciwieństwie do większości ukraińskich patriotów rozumiał potrzebę ścisłej współpracy z Polską, nawet za cenę rezygnacji z części aspiracji terytorialnych na zachodzie. „Powoływanie się na historię sporów polsko-ukraińskich w przeszłości nie jest argumentem dla współczesnego realistycznego polityka. Nowe relacje wymagają zmian w stosunku do przeszłości, także od strony polskiej, a życiowy interes Polski zmusza ją, by mieć u boku niepodległą Ukrainę” – pisał Petlura do ministra spraw wojskowych URL tuż po podpisaniu układu polityczno-wojskowego z Polską w kwietniu 1920 r.
IPN przypomina o wspólnej walce Polaków i Ukraińców przeciwko bolszewikom
Zainteresowanie dziejami Ukrainy sprawiło, że do księgarń w 2022 r. trafiło także wznowienie biografii pierwszego przywódcy Ukrainy powstałej po upadku caratu, historyka i pisarza Mychajło Hruszewskiego autorstwa Łukasza Adamskiego (Wydawnictwo Naukowe PWN). Hruszewski regularnie zajmuje najwyższe miejsca w rankingach najwybitniejszych Ukraińców w dziejach, ale w Polsce jest postacią niemal nieznaną. Adamski przypomina jego rolę w kształtowaniu ukraińskiej tożsamości narodowej i jego stosunki z politykami polskimi w Galicji przed I wojną światową.
Zwłaszcza w Rosji nieważne: carskiej, komunistycznej czy putinowskiej Ukrainę traktowano i traktuje się nadal jako nieodłączną część imperium, element `ruskiego świata`. Z tego powodu Putin chce zniszczyć jej prozachodnie aspiracje. Paradoksalnie wojna wywołana przez Rosjan stwarza okazję, aby wreszcie zdjąć z Ukrainy klątwę osamotnienia
Syntetycznym podsumowaniem dziejów Ukrainy w ciągu minionych 100 lat jest wydana przez Bellonę historia tego kraju autorstwa Zbigniewa Karpusa i Michała Klimeckiego. Ich zdaniem lata 1914-2022 były dla Ukraińców „czasem samotności”, a podjęte ze wsparciem Polski i innych krajów zachodnich odparcie rosyjskiej agresji może paradoksalnie pomóc w utrwaleniu tożsamości narodowej Ukraińców. „Tytuł dobrze oddaje, dlaczego próby wybicia się Ukraińców na niepodległość i suwerenność długo nie przynosiły rezultatu ani ich sąsiedzi, ani światowe mocarstwa nie były tym zainteresowane. Zwłaszcza w Rosji nieważne: carskiej, komunistycznej czy putinowskiej Ukrainę traktowano i traktuje się nadal jako nieodłączną część imperium, element `ruskiego świata`. Z tego powodu Putin chce zniszczyć jej prozachodnie aspiracje. Paradoksalnie wojna wywołana przez Rosjan stwarza okazję, aby wreszcie zdjąć z Ukrainy klątwę osamotnienia” – zauważają wydawcy „Czas samotności Ukraina w latach 1914-2022”.
Przystępnym wprowadzeniem w dzieje polsko-ukraińskiego pogranicza jest najnowsza książka słynnego brytyjskiego historyka Normana Daviesa. „Galicja. Historia nie narodowa” (Znak Horyzont) to nie tylko esej o ziemiach zamieszkałych przez przedstawicieli wielu narodów i wyznań, ale również o jej micie i próbie jego wymazania przez imperium sowieckie. „Przez dwa lub trzy pokolenia byłym Galicjanom, którzy przeżyli wojnę – czy to w PRL, czy na sowieckiej Ukrainie – nieustannie wmawiano, że przyszłością jest fałszywa ideologia, która nigdy nie spełniła pokładanych w niej oczekiwań. Po ostatecznym upadku ZSRS rozlała się powódź nostalgii. Galicja zrodziła się z mitu i z mitu miała ponownie powstać” – podsumowuje historyk.
Pod koniec lutego, w drugą rocznicę pełnoskalowej wojny Rosji z Ukrainą nakładem Bellony ukaże się „Rosja-Ukraina. Największe starcie XXI wieku” Serhija Płochija. Sowietolog, znawca dziejów imperializmu rosyjskiego, dyrektor i założyciel Kanadyjskiego Instytutu Studiów Ukraińskich i Centrum Ukraińskich Badań Historycznych, jak zauważa wydawca, traktuje tę wojnę jako „staroświecką pod względem ideologicznym”, ale „toczoną przy użyciu dwudziestowiecznej taktyki i z wykorzystaniem nowoczesnej broni”. Umieszcza ją w kontekście długotrwałej strategii imperialnej Rosji dążącej do podporządkowania tej części Europy swoim interesom. „Zapytany w przededniu inwazji, kto doradza prezydentowi Putinowi, Siergiej Ławrow [szef rosyjskiego MSZ – przyp. PAP] zażartował: `Iwan Groźny. Piotr Wielki. I Katarzyna Wielka`” – przypomina Płochij. Wydaje się wymienienie przez funkcjonariusza reżimu kremlowskiego szesnastowiecznego zbrodniczego autokraty, twórcy nowoczesnego imperializmu moskiewskiego oraz brutalnej władczyni, która ostatecznie złamała resztki autonomii Kozaków, nie było wyłącznie żartem.
W podobny nurt szerokiego spojrzenia na dzieje Ukrainy wpisuje się książka związanego z Polską historyka Jarosława Hrycaka „Ukraina. Wyrwać się z przeszłości” (Międzynarodowe Centrum Kultury) opowiadająca o dziejach ziem ukraińskich od chrztu Rusi po rok 2022. „To jest książka, która o pewnych skomplikowanych zjawiskach mówi otwarcie, tutaj Janukowycz jest byłym kryminalistą, a Putin – byłym kagiebistą, który nie wierzy w szczerość jakiegokolwiek oddolnego ruchu politycznego” – podkreślają wydawcy.
Perspektywa polska wraca w tej książce często. Autor zauważa, że jego polskość otworzyła mu na Ukrainie wiele drzwi, które dla innych pozostały zamknięte. Każdy z oficerów i żołnierzy podkreślał wobec niego swoją dozgonną wdzięczność za serca i drzwi, które zostały otwarte w Polsce dla ich matek, żon, dzieci i starców. Czy może się to stać fundamentem odbudowy idei starej i wielkiej Rzeczypospolitej
Niezwykle ważne dla przyszłości badań nad wspólną historią Polski i Ukrainy było przekształcenie w 2022 r. Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia w Centrum Dialogu im. Juliusza Mieroszewskiego, kierowanego między innymi do Ukraińców i innych narodów zamieszkujących niegdyś obszar imperium sowieckiego. Prowadzona przez Centrum Dialogu działalność wydawnicza przybliża najnowszą twórczość ukraińskich pisarzy, którzy w warunkach wojny „na żywo” dokumentują najnowszą historię swojego kraju. W tomie „Wojna 2022” zgromadzono fragmenty dzienników, eseje i wiersze ponad 40 ukraińskich współczesnych twórców – Serhija Żadana, Jurija Andruchowycza, Kateryny Babkiny, Andrija Lubki i wielu innych. „Teksty do antologii powstawały w okopach, schronach bombowych, ośrodkach dla uchodźców, na przejściach granicznych, przy dźwiękach syren” – podkreślają wydawcy zbioru.
W nurt reportażu wojennego wpisało się także wielu polskich autorów. Nakładem Białego Kruka ukazał się zbiór szkiców z podróży na wschód „Wojna. Reportaż z Ukrainy” Jakuba Maciejewskiego. Dla autora jest to okazja nie tylko do pokazania dramatu wojny, ale także stosunku Ukraińców do Polaków. „Perspektywa polska wraca w tej książce często. Autor zauważa, że jego polskość otworzyła mu na Ukrainie wiele drzwi, które dla innych pozostały zamknięte. Każdy z oficerów i żołnierzy podkreślał wobec niego swoją dozgonną wdzięczność za serca i drzwi, które zostały otwarte w Polsce dla ich matek, żon, dzieci i starców. Czy może się to stać fundamentem odbudowy idei starej i wielkiej Rzeczypospolitej – pomimo niezwykle trudnej historii najnowszej? Również na to pytanie Autor książki szuka odpowiedzi” – podkreślają wydawcy.
Dr D. Markowski: czerwone noce zdarzyły się też poza Wołyniem i obejmowały ogromny obszar
Mimo wielkiej zmiany w stosunkach pomiędzy Polakami i Ukraińcami opinię publiczną w Polsce i na Ukrainie rozpalały spory o najbardziej dramatyczny moment w stosunkach obu narodów. Obchodzona w 2023 r. rocznica ludobójstwa na Wołyniu i w Galicji Wschodniej była okazją do opublikowania między innymi pierwszej syntezy mniej znanych zbrodniczych działań ukraińskich nacjonalistów. Autor „W cieniu Wołynia. Antypolska akcja OUN i UPA w Galicji Wschodniej 1943–1945” (Wydawnictwo Literackie) dr Damian Markowski w rozmowie z PAP podkreślił, że jego celem było przywrócenie pamięci o skali zbrodni dokonanych na mieszkańcach ogromnego obszaru dawnej Rzeczypospolitej. „Wołyń stał się słowem kluczem, w którym mieści się bezmiar polskich cierpień i traum. A gdzieś zaczęło umykać to, że `czerwone noce’, jak nazywał je dowódca samoobrony Przebraża Henryk Cybulski, zdarzyły się też poza Wołyniem i obejmowały ogromny obszar – od Karpat po Wołyń i od rzeki Zbrucz aż za San” – zauważył historyk.
Wydawnictwo Instytutu Pamięci Narodowej oddało głos świadkom wydarzeń z 1943 roku. W tomie „Ocaleni z ludobójstwa. Wspomnienia Polaków z Wołynia” opublikowano 85 relacji z Wołynia i innych zakątków Kresów, dokumentujących także pomoc niesioną przez ukraińskich sąsiadów. „Nieliczni Polacy znaleźli schronienie właśnie wśród sprawiedliwych Ukraińców, o tym również ocalali opowiadają w relacjach zamieszczonych w wydanym przez nas tomie” – mówiła w rozmowie z PAP dr Joanna Karbarz-Wilińska z IPN, współredaktor zbioru.
IPN przypomina także o Polakach mieszkających na sowieckiej Ukrainie przed rokiem 1939. Henryk Stroński historyk, prezes Stowarzyszenia Uczonych Polskich Ukrainy omawia dzieje eksperymentu narodowościowego władz sowieckich, które na wschodnim Wołyniu stworzyli autonomiczny rejon rządzony przez Polaków – Marchlewszczyznę. Swoją opowieść o funkcjonowaniu stosunkowo bezpiecznej „oazy” polskości na Wołyniu kończy w drugiej połowie lat trzydziestych, gdy Józef Stalin zdecydował o brutalnej eksterminacji jej mieszkańców w ramach tzw. operacji polskiej.
Prof. G. Motyka: akcja „Wisła” była zbrodnią komunistyczną i zbrodnią przeciw ludzkości
Latem 2023 r. historyk prof. Grzegorz Motyka opublikował pierwszą całościową monografię opisującą przymusowe wysiedlenia Ukraińców przeprowadzone przez reżim komunistyczny. „Akcja `Wisła` ’47. Komunistyczna czystka etniczna” (Wydawnictwo Literackie) odtwarza mechanizm podejmowania decyzji o deportacjach i przebieg wysiedleń. „Przymusowe przesiedlenie ponad 140 tysięcy obywateli własnego państwa, konfiskata ich majątku i ciągnący się latami nadzór służb bezpieczeństwa – to było złamanie podstawowych praw obywatelskich. Dlatego uważam, że mamy do czynienia ze zbrodnią komunistyczną w rozumieniu ustawy o IPN oraz zbrodnią przeciwko ludzkości” – powiedział prof. Grzegorz Motyka w rozmowie z PAP.
W nurt wspólnej historii wpisywało się także wiele biografii. Pod koniec 2023 roku do księgarń trafiła wspólna biografia braci Szeptyckich pióra Tomasza Terlikowskiego „Rozdzieleni bracia. Szeptyccy, historia Polski i Ukrainy” (Wydawnictwo WAM). „Szeptyccy. Wnukowie Aleksandra Fredry, potomkowie wielkiego kresowego rodu. Z pięciu braci dwóch zostało grekokatolickimi mnichami i patriotami ukraińskimi, trzeci polskim generałem w sztabie Piłsudskiego. Generał Stanisław i biskup Andrzej do końca swoich dni utrzymywali niezwykle bliskie rodzinne relacje. Jednak pierwszy oddany był Ukrainie, a drugi Rzeczypospolitej. Czy zrobili wystarczająco dużo, by pogodzić zwaśnione narody?” – pytają wydawcy biografii.
Wielkim powodzeniem cieszyły się popularne biografie prezydenta Ukrainy. Do polskich księgarń trafiło kilka podsumowań niezwykłej kariery byłego artysty kabaretowego. Dziennikarz i korespondent wojenny Wojciech Rogacin szczególną uwagę przywiązuje do stosunków Zełenskiego z jego przyjaciółmi i innymi aktorami życia publicznego na Ukrainie. „W późniejszych latach wielu jego znajomych podkreśli niezwykłą charyzmę Zełenskiego i jego dar przekonywania. Brało się to zapewne stąd, że od najmłodszych lat potrafił słuchać innych” – pisze autor książki wydanej nakładem Wydawnictwa Wielka Litera.
Historycy i politologowie próbowali także w przystępny dla czytelników sposób rekonstruować sposób myślenia władców Kremla i korzenie współczesnej, reanimowanej przez Putina odmiany ideologii imperializmu rosyjskiego. Profesor Andrzej Nowak w książce Książka „Powrót `Imperium Zła`. Ideologie współczesnej Rosji. ich twórcy i krytycy (1913-2023)” (Wydawnictwo Literackie) uznaje konflikt na Ukrainie za kolejny przejaw wielowiekowego dążenia do budowy imperium odrzucającego wartości uznawane przez zachód za istotne, w imię zbudowania imperium na krzywdzie innych narodów. „Wolność – dobra rzecz; porządek – jeszcze lepsza. Ale kiedy odzywa się poczucie zagrożenia wartości `dierżawy`, kiedy ktoś kwestionuje jej, to jest Rosji, prawo do panowania nad sąsiadami, którzy do niej `należeli` i właściwie powinni być jej częścią – wtedy wolność musi ustąpić” – podsumowuje autor.(PAP)
Autor: Michał Szukała
szuk/ wj/
