Gustaw Manteuffel Na przykościelnym cmentarzu w Drycanach (łot. Dricāni) znajduje się miejsce wiecznego spoczynku Gustawa barona Manteuffla, niezwykłego badacza o iście renesansowej rozpiętości zainteresowań. Myśliciel i hobbysta, prawnik, historyk, kulturoznawca, meloman i muzykolog, etnograf, genealog, tłumacz, znawca sztuki i architektury był autorem licznych publikacji poświęconych północnym kresom dawnej Rzeczypospolitej – Inflantom.
Dziełem szczególnym, edytorsko wysmakowanym, był przygotowany na zamówienie i pod kierunkiem Gustawa Manteuffla barwny album graficzny o Inflantach, "Terra Mariana 1186-1888". Powstał w jednym egzemplarzu i podarowany został w 1888 r. papieżowi Leonowi XIII z okazji 50. rocznicy jego święceń kapłańskich. Przechowywany jest w Bibliotece Watykańskiej. W 1903 r. w Rydze przygotowano drugie wydanie albumu, w mniejszym formacie, o ograniczonej gamie kolorystycznej. Reprint ten wykonano na zlecenie Marii z Tyzenhauzów Przezdzieckiej i Gustawa Manteuffla.
Manteuffel współpracował z "Kwartalnikiem Historyczny", najstarszym polskim czasopismem historyczno-humanistycznym, które założył we Lwowie w 1887 r. Ksawery Liske. Był również autorem przeszło 150 haseł geograficznych i osobowych do "Słownika Geograficznego Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich" oraz "Wielkiej encyklopedii powszechnej ilustrowanej", największej encyklopedii polskiej czasu zaborów, zainicjowanej w 1889 r. przez warszawskich wydawców - Franciszka Granowskiego i Saturnina Sikorskiego.
Gustaw Manteuffel wywodził się ze znanej inflanckiej rodziny Manteufflów rodu Soie (Szoege). Jego matka, Maria Franciszka, była ostatnią z linii drycańskich Ryków. W 1828 r. wyszła za mąż za Jakuba barona Manteuffla z linii berzygalskiej, byłego rotmistrza huzarów, dziedzica Auerhofu. Posag stanowiły Drycany, Taunagi, Brokany, Lesno, Skuszkowo, Siliniki, Mizany.
Gustaw był drugim co do starszeństwa spośród czterech synów Marii i Jakuba Manteufflów, od których początek brała linia berzygalsko-drycańska rodu. Urodził się w Drycanach 18 listopada 1832 r. Kształcił się początkowo w domu, pod kierunkiem matki, a gdy skończył lat piętnaście w niemieckojęzycznym gimnazjum w Mitawie (łot. Jelgava). W 1856 r. ukończył z wyróżnieniem Wydział Prawa na Uniwersytecie Dorpackim (est. Tartu); pracę magisterską obronił w 1859 r. Był członkiem Konwentu Polonia, najstarszej polskiej korporacji akademickiej, założonej w 1828 r. na Uniwersytecie w Dorpacie. Od 1874 r. mieszkał w Rydze, prowadząc badania, publikując i propagując wiedzę na temat historii dawnych Inflant Polskich.
Jego rodzinne gniazdo, Drycany, zwane dawniej Dritzen lub Dricen, położone jest w pobliżu miasta Rzeżyca (łot. Rēzekne). Jak podawał Gustaw Manteuffel, na podstawie dokumentów które przechowywano w archiwum rodzinnym, dobra te zostały nadane Ernestowi von de Ryck w 1568 r. przez króla Zygmunta II Augusta. Przywilej potwierdził Jan III Sobieski w 1677 r. Od 1568 r. majątek nieprzerwanie pozostawał w rękach rodziny Rycków (Ryków), która w wieku XVIII ostatecznie uległa całkowitej polonizacji.
Opracowując hasło „Drycany” do drugiego tomu "Słownika geograficznego Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich" (Warszawa 1881) Gustaw Manteuffel tak opisał rodzinną posiadłość: "Dwór Drycany na wyniosłem i bardzo obszernem wzgórzu położony, na milę dokoła widnieje swemi białemi murami, od ciemnych drzew uroczo odbijającemi. Grunt tu po większej części pszenno-jęczmienny; gospodarstwo płodozmienne, rasa bydła przeważnie żuławska i oldenburska; dostatek lasu i łąk. Tych ostatnich, w stosunku do gruntów ornych, ilość podwójna. Oprócz pszenicy zimowej i żyta uprawiają się tutaj: jęczmień, pszenica jara, groch, koniczyna, kartofle i buraki pastewne. Godnym uwagi w Drycanach jest młyn parowy o trzech gankach, na 12 sił parowych urządzony, połączony z młockarnią, wałkownią i machiną do wyrabiania gontów szwedzkich, tudzież ogrody obszerne i sady ze szkółkami drzew owocowych. Lud tu czysto łotewski, rzymsko-katolickiego wyznania".
Fundatorkami kościoła parafialnego w Drycanach - murowanej, dwuwieżowej świątyni wystawionej w latach 1859-1860, noszącej wezwanie Apostołów Szymona i Tadeusza Judy - były dwie siostry: Maria Manteufflowa, matka Gustawa oraz Katarzyna z Ryków Ulanowska (1813-1878). Kościół ten zastąpił niewielką drewnianą świątynię wystawioną przez ich dziada, Dominika Ryka w roku 1779. Projekt nowego kościoła zatwierdziła petersburska komisja budowlana w 1857 r. Świątyni nadano charakterystyczny dla Imperium Rosyjskiego (oficjalna nazwa Rosji w latach 1700‑21) styl klasycystyczny.
Drycany objęte zostały sekwestrem, ponieważ brat Gustawa Manteuffla, Ryszard, wziął udział w powstaniu styczniowym, a on sam odmówił podpisania adresu wiernopoddańczego do cara. Ryszard Manteuffel, za młodu rotmistrz huzarów grodzieńskich, został aresztowany, gdy przewoził broń dla powstańców. Uwięziony wraz z Leonem hr. Platerem, trafił do więzienia w Dyneburgu, później został skazany na zesłanie do Omska. Tylko rodzinnym koneksjom żony zawdzięczał uniknięcie kary śmierci. Pobyt na Syberii po kilku latach zastąpiło przymusowe osiedlenie w Rydze, bez prawa powrotu do rodzinnych posiadłości. Minęło dziewięć lat nim zdjęto sekwestr z jego majątków, zwróconych w opłakanym stanie, na dodatek objętych kontrybucją. Również najmłodszego z braci, Jana, nie ominęły represje, których konsekwencją były pogłębiające się problemy finansowe rodziny. W 1883 r. Jan Manteuffel zmuszony był sprzedać Drycany
W 1912 r. sędziwy Gustaw Manteuffel, na skutek wylewu, doznał częściowego paraliżu; był to kres jego działalności publicystycznej. Zmarł 24 kwietnia 1916 r. w należącym do bratanka, Józefa Manteuffla, majątku Bonifaców (łot. Bonifacova) w powiecie lucyńskim. Pochowany został obok grobów rodziców w Drycanach.
Cmentarz w Drycanach
Pałac w Drycanach dziś już nie istnieje, ale na miejscowym cmentarzu przykościelnym, oprócz żeliwnych pomników nagrobnych rodziców Gustawa: Marii (1811-1874) i Jakuba (1795-1857) Manteufflów zachowały się mogiły ich córek: Marii (zm. 1838), Ludwiki (zm. 1843) i Katarzyny (zm. 1844) a także Augusty Ryckowej (zm. 1849) oraz Marii (zm. 1851) i Michela (zm. 1848) Ange.
Pomiędzy nagrobkami Marii i Jakuba Manteufflów od 1982 r. stoi pomnik upamiętniający Gustawa Manteuffla, opatrzony inskrypcją w języku łacińskim. Na cmentarzu przykościelnym znajdują się również groby miejscowych księży oraz pozostałości niezidentyfikowanego nagrobka. Na cmentarzu w pobliskich Taunagach (łot. Taunaga) zachowała się m.in. płyta nagrobna Ryszarda i Jadwigi Manteufflów oraz nagrobek Katarzyny Ulanowskiej.
Jednym z najstarszych drzew na cmentarzu w Drycanach jest lipa, rosnąca w bezpośrednim sąsiedztwie kwatery grobowej rodziców Gustawa Manteuffla. Według ustnych i pisemnych przekazów pod nią znajdować się miała ziemna mogiła kryjąca prochy badacza. Na podstawie zachowanej fotografii z 1937 r. można stwierdzić, że płyta poświęcona Gustawowi Manteufflowi, ufundowana przez Łatgalski Związek Nauczycieli, pierwotnie w tym właśnie miejscu została postawiona. Według innej wersji, mogiła miała znajdować się pomiędzy nagrobkami rodziców.
Prace konserwatorskie
W 2005 r., na zlecenie Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego RP, konserwator zabytków, dr Janusz Smaza z Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie po wizji lokalnej w Drycanach opracował opinię dotyczącą stanu miejsca pochówku Gustawa Manteuffla i jego rodziny. Na wniosek Stowarzyszenia „Wspólnota Polska” Ministerstwo przyznało fundusze na renowację oraz rekonstrukcję pola grobowego i wykonanie nowej płyty upamiętniającej Gustawa Manteuffla oraz odnowienie całej kwatery grobowej rodziny.
Zespół polskich konserwatorów w składzie: dr hab. Janusz Smaza, Krzysztof Jurków i Bartosz Markowski wykonał prace latem 2006 r. Zgodę na nie wyraziła łotewska Państwowa Inspekcja Ochrony Zabytków Kultury (Valsts kultūras pieminekļu aizsardzības inspekcija). Poddano konserwacji wszystkie zabytkowe nagrobki znajdujące się na cmentarzu, ogrodzenie kwatery, płytę z napisem w języku łotewskim oraz pomnik upamiętniający Gustawa Manteuffla. Konserwatorzy przeprowadzili również prace restauratorskie trzech nagrobków zachowanych na cmentarzu w Taunagach: Jadwigi i Ryszarda Manteufflów, Katarzyny Ulanowskiej i Julii Biernackiej.
Pod lipą rosnąca na przykościelnym cmentarzu w Drycanach zostało wyznaczone pole grobowe, w obrębie którego zamontowano odrestaurowaną płytę ufundowaną przez nauczycieli z Łatgalii oraz nową, wykonaną z białego włoskiego marmuru płytę z napisem w języku polskim: MIEJSCE WIECZNEGO SPOCZYNKU / GUSTAWA MANTEUFFLA / UR. 1832 ZM. 1916 / WYBITNEGO HISTORYKA, PRAWNIKA, ETNOGRAFA. Ta nowa płyta została niestety w 2015 r. uszkodzona przez konar drzewa, który spadł podczas wichury. Staraniem Instytutu Polonika w 2019 r. została wykonana nowa tablica nagrobna
oprac. Dorota Janiszewska-Jakubiak
abe/ mjs/
