Piętnastu uczestników konferencji w Wannsee - mordercy zza biurka

Protokół konferencji z 20 stycznia 1942 r. w Wannsee został odnaleziony w 1947 r. przez Roberta Kempnera, niemieckiego prawnika, działacza niemieckiej socjaldemokracji w latach dwudziestych, który w 1938 r. wyemigrował do Francji a następnie USA. Po wojnie pełnił funkcję zastępcy głównego amerykańskiego oskarżyciela w pierwszym procesie norymberskim. Rok później został głównym oskarżycielem w tak zwanym procesie ministerstw, w którym na ławie oskarżonych zasiadło 21 wysokich urzędników III Rzeszy. Podczas przygotowań do procesu Kempner odnalazł kopie protokołu konferencji w Wannsee wśród ocalałych dokumentów Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Wszystkie należały do Martina Luthera, który był podsekretarzem stanu tego resortu.

Przewodniczący konferencji w Wannsee szef Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy (RSHA) Reinhard Heydrich zmarł w Pradze, trzy miesiące później w wyniku ran odniesionych w zamachu 27 maja 1942 r. zorganizowanym przez członków czeskiego ruchu oporu wyszkolonych w Anglii.

Proces głównego wykonawcy planu przyjętego w Wannsee, Adolfa Eichmanna, szefa Wydziału Żydowskiego w Głównym Urzędzie Bezpieczeństwa Rzeszy, był najbardziej spektakularną próbą rozliczenia niemieckich zbrodni wobec Żydów. Choć w 1945 r. Eichmann przebywał w amerykańskich obozach jenieckich, nie odkryto jego prawdziwej tożsamości. W 1950 r. uciekł z Niemiec do Argentyny dzięki pomocy siatki dawnych nazistów. Pod nazwiskiem Klement pozostawał na wolności do maja 1960 r., gdy agenci izraelskiego Mosadu porwali go z Buenos Aires.

W procesie przeprowadzonym w Jerozolimie został skazany na karę śmierci, którą wykonano w 1962 r. Tropiący nazistowskich zbrodniarzy Szymon Wiesenthal, oceniając znaczenie procesu, pisał: "Od tego czasu świat zna określenie +mordercy zza biurka+. Stało się wiadome, że wymordowanie milionów nie wymagało fanatycznego, graniczącego z obłędem sadyzmu; wystarczyło gorliwe posłuszeństwo wobec +wodza+. Okazało się, że wielokrotni mordercy nie muszą być bynajmniej osobnikami aspołecznymi, a nawet, że nimi być nie powinni, że masowych mordów na wielką skalę dokonują raczej mordercy społecznie przystosowani". (Sz. Wiesenthal "Prawo, nie zemsta")

Nieznane są losy szefa Gestapo Heinricha Muellera. Do ostatnich chwil istnienia III Rzeszy pełnił swój urząd i po raz ostatni był widziany w kwaterze Gestapo 1 maja 1945 r. w Berlinie. Według najbardziej prawdopodobnych wersji zdarzeń mógł zginąć podczas ostatnich walk o miasto, próbując wydostać się z upadającej stolicy III Rzeszy lub popełnił samobójstwo. Rozważano również jego ucieczkę do jednego z krajów Ameryki Południowej (gdzie miał być widziany w latach siedemdziesiątych) lub aresztowanie przez amerykańskie lub sowieckie służby specjalne, dla których mógł być cennym źródłem informacji. Wymiar sprawiedliwości RFN oraz Izrael w latach sześćdziesiątych poszukiwały tropów Heinricha Muellera. Nigdy nie udało się potwierdzić jego śmierci ani odnaleźć ciała.

Przed sądem stanął Otto Hofmann, wyższy Dowódca SS i Policji, kierownik Urzędu ds. Genealogii w Głównym Urzędzie Rasy i Osadnictwa SS. W marcu 1948 r. został oskarżony o zbrodnie przeciwko ludzkości i zbrodnie wojenne. Skazany na 25 lat więzienia został zwolniony już w 1956 r. z więzienia w Landsbergu. Do końca życia pracował jako handlowiec. Zmarł w 1982 r. w RFN.

Przed sądem stanął SS-Brigadefuehrer, szef SD i policji bezpieczeństwa na Generalne Gubernatorstwo i w Hadze Karl Eberhard Schoengarth, odpowiedzialny za eksterminację ludności żydowskiej i polskiej, między innymi za zamordowanie lwowskich profesorów. W lipcu 1945 r. został aresztowany przez Brytyjczyków i postawiony przed brytyjskim Trybunałem Wojskowym w Enschede, ale nie pod zarzutem udziału w masowych mordach, lecz za zamordowania zestrzelonego nad Holandią lotnika alianckiego w listopadzie 1944 r. Schoengarth został skazany na karę śmierci i powieszony w maju 1946 r.

Na 3,5 roku więzienia w tzw. procesie ministerstw skazano Wilhelma Stuckarta reprezentującego w Wannsee Ministerstwo Spraw Wewnętrznych III Rzeszy. Zwolniony z więzienia w 1949 r. zginął w 1953 r. w wypadku samochodowym pod Hanowerem.

Inny uczestnik konferencji Rudolf Lange zginął lub popełnił samobójstwo w lutym 1945 r. w Poznaniu, służąc tam jako dowódca Sipo i SD w Kraju Warty.

Kierownik Wydziału Prawa Państwowego w Kancelarii Partyjnej NSDAP, SS-Gtruppenfuehrer Gerhard Klopfer został po wojnie aresztowany i uniewinniony z powodu braku dowodów przestępstw. Pracował jako doradca podatkowy i adwokat. Zmarł w 1987 r. Był ostatnim żyjącym uczestnikiem konferencji w Wannsee. Kary uniknął również SS-Oberfuehrer Erich Neumann, aresztowany w 1945 r. przez aliantów i zwolniony ze względu na stan stan zdrowia w 1948 r. Zmarł w 1948 lub 1951 r.

Sekretarz stanu, zastępca gubernatora Hansa Franka, Josef Buehler odpowiedzialny za zagładę Żydów w Generalnym Gubernatorstwie został aresztowany przez aliantów i przekazany Polsce. Proces Buehlera toczył się w Krakowie od 17 czerwca do 10 lipca 1948 r. przed Najwyższym Trybunałem Narodowym. Został skazany za udział w zbrodniach na narodzie polskim na śmierć i powieszony w Krakowie 22 sierpnia 1948 r.

Martin Luther, którego dokumenty umożliwiły poznanie prawdy o wydarzeniach z Wannsee, zmarł 13 maja 1945 r. po uwolnieniu przez Sowietów z obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen, do którego trafił za spiskowanie przeciwko szefowi MSZ III Rzeszy Joachimowi Ribbentropowi.

Reprezentujący Kancelarię Rzeszy Wilhelm Kritzinger został po wojnie aresztowany przez Brytyjczyków. W kwietniu 1946 r. został zwolniony z więzienia, ponownie aresztowany w grudniu 1946 r. i zwolniony ze względu na stan zdrowia. Podczas przesłuchań wyrażał żal za niemieckie zbrodnie. Zmarł w kwietniu 1947 r.

Sekretarz stanu w Ministerstwie Rzeszy do spraw Okupowanych Terytoriów Wschodnich Alfred Meyer popełnił samobójstwo w kwietniu 1945 r. Georg Leibbrandt z tego samego ministerstwa zmarł w 1982 r. W latach 40. współpracował z Amerykanami. W 1950 r. aresztowany na pół roku, ale nie postawiono mu zarzutów. Do końca życia zajmował się naukowo stosunkami rosyjsko-niemieckimi. Zmarł w Bonn w 1982 r.

Roland Freisler, przewodniczący Trybunału Ludowego, reprezentujący w Wannsee Ministerstwo Sprawiedliwości Rzeszy, zginął w alianckim nalocie na Berlin w lutym 1945 r.

Michał Szukała PAP

szuk/ mjs/ ls/