Urodził się 4 marca 1900 r. w Gatczynie koło Sankt Petersburga. „Skończyłem gimnazjum w 1918 r., już po rewolucji. Pracowałem w porcie, nauczyłem się, co to maksymalny wysiłek fizyczny. Pracowałem jako kreślarz i jako rysownik. Chciałem iść do Akademii Sztuk Pięknych, a ojciec chciał, żebym studiował w Instytucie Inżynierów Komunikacji” – wspominał.
W drodze kompromisu podjął studia w Instytucie Inżynierów Cywilnych, który „łączył w sobie i techniczne przygotowanie i architektoniczno-artystyczne” – wyjaśnił Zachwatowicz. Chodził też na wykłady do Instytutu Sztuki. Bywał na wieczorach poezji, gdzie miał okazję na żywo słuchać Aleksandra Błoka i Anny Achmatowej. Uczęszczał również na wykłady prof. Tadeusza Zielińskiego, wybitnego filologa i historyka kultury.
Zachwatowicz i architektura
W 1924 r. Zachwatowicz przyjechał do Warszawy, gdzie kontynuował naukę na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej. Pracował z prof. Oskarem Sosnowskim – założycielem Zakładu Architektury Polskiej. W 1936 r. obronił pracę doktorską poświęconą Twierdzy Zamość. Na zlecenie prezydenta Warszawy Stefana Starzyńskiego zrekonstruował i odsłonił mury obronne Starego Miasta.
Przed 1939 r. na zamówienie władz wojskowych wykonał projekt budynku koszarowego. Ze względu na tajemnicę wojskową nie miał pojęcia, że obiekt ten powstanie na terenie Polskiej Składnicy Wojskowej na Westerplatte – po wojnie jako Generalny Konserwator Zabytków obejmie opieką to miejsce pamięci.
Zachwatowicz podczas II wojny
Po agresji Niemiec na Polskę walczył jako żołnierz. Po rozbiciu oddziału wrócił do Warszawy, gdzie po śmierci prof. Sosnowskiego – który zmarł od ran odniesionych podczas bombardowania Warszawy – objął kierownictwo zakładu na Wydziale Architektury PW. 26 września 1939 r. został odznaczony Krzyżem Walecznych.
Na początku okupacji wykradł z siedziby gestapo w al. Szucha zbiory Centralnego Biura Inwentaryzacji Zabytków. Prowadził tajne wykłady na Wydziale Architektury PW, działał w Delegaturze Rządu na Uchodźstwie na Kraj, współpracował m.in. ze Stanisławem Lorentzem, pisał pracę habilitacyjną. Brał udział w tzw. akcji pruszkowskiej – wywiezieniu dzieł sztuki ze zniszczonej po Powstaniu Warszawy.
Zachwatowicz i odbudowa Warszawy
Powojenne władze bardzo szybko podjęły prace nad odbudową zniszczonej przez Niemców stolicy. Ówczesny prezydent Warszawy Marian Spychalski, absolwent przedwojennego Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej, już pięć dni po wkroczeniu do miasta polskich oddziałów utworzył Biuro Organizacji Odbudowy Warszawy (BOOW) i powierzył kierowanie nim Janowi Zachwatowiczowi. Niecały miesiąc później – 14 lutego 1945 r. – BOOW zostało przekształcone w Biuro Odbudowy Stolicy, na którego czele stanął inny przedwojenny architekt, Roman Piotrowski.
Odbudowa Starego Miasta w Warszawie - w obronie dziedzictwa narodowego
Zachwatowicz został Generalnym Konserwatorem Zabytków. W 1946 r. otrzymał tytuł profesora Politechniki Warszawskiej. Był autorem planów rekonstrukcji m.in. Starego Miasta i bazyliki św. Jana Chrzciciela oraz Zamku Królewskiego.
Władze stalinowskie nie chciały odbudowywać strony Barssa – był plan, by Rynek Staromiejski pozostał otwarty na Wisłę, niczym amfiteatr. Kiedy do Zachwatowicza dotarła wieść, że Bierut ma wizytować rynek, wspólnie z prof. Piotrem Biegańskim pośpiesznie zorganizowali brygadę, by w ciągu jednego dnia i nocy postawić całą ścianę rynku strony Barssa – wysoką na cztery metry, z portalami i oknami. Gdy Bierut to zobaczył, miał rzec: „No tak, towarzysze, nie będziemy jednak burzyć tego, co klasa robotnicza zbudowała”.
Błękitna Tarcza Zachwatowicza
Nie udało się wówczas profesorowi uratować ocalałych murów warszawskiego Zamku Ujazdowskiego. Kiedy w 1954 r. zaczęto je rozbierać, zaalarmował ówczesnego ministra kultury Włodzimierza Sokorskiego – ten umył ręce, podobnie zachował się minister budownictwa Roman Piotrowski. Zachwatowicz dotarł do premiera Józefa Cyrankiewicza, który oznajmił mu, że nie może pomóc. „W jakim państwie ja jestem, żeby mnie premier mówił, że nic nie może zrobić!” – wybuchnął Zachwatowicz. Zaskoczony Cyrankiewicz obiecał wstrzymanie rozbiórki. Profesor wyjechał do Hagi na konferencję międzyrządową w sprawie ochrony dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego. W uchwalonej Konwencji Haskiej określono symbol Błękitnej Tarczy (Blue Shield) służący do oznakowania obiektów kultury w celu zapewnienia im ochrony w razie konfliktu. Autorem tego emblematu był prof. Jan Zachwatowicz. „Jak wróciłem po miesiącu, to z zamku nie było śladu” – wspominał.
W 1964 r. współredagował Kartę Wenecką, czyli Międzynarodową Kartę Konserwacji i Restauracji Zabytków. Po latach starań, dopiero na emeryturze, na którą został przeniesiony w 1970 r., pokierował odbudową Zamku Królewskiego, na którą wyraził zgodę Edward Gierek.
Zmarł 18 sierpnia 1983 r.(PAP)
