Urodził się 23 kwietnia 1911 r. w Tarnowie w rodzinie inteligenckiej. Rodzina Cyrankiewiczów zapisała się w historii m.in. udziałem w Powstaniu Krakowskim oraz wsparciem dla przybywających do Małopolski powstańców styczniowych. Jego dziadek był scenografem teatralnym; ojciec prowadził biuro zajmujące się projektowaniem dróg.
Uczęszczał do prestiżowego krakowskiego gimnazjum przy ul. Grodzkiej. W 1930 r. trafił w szeregi Wołyńskiej Szkoły Podchorążych Rezerwy Artylerii. W roku 1933 został awansowany do stopnia podporucznika. Dwa lata wcześniej rozpoczął studia na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego. Angażował się w działalność wielu organizacji studenckich, które zajmowały go bardziej niż uczęszczanie na wykłady. W 1931 r. wstąpił do Polskiej Partii Socjalistycznej. Od 1935 r. sprawował funkcję sekretarza Okręgowego Komitetu Robotniczego PPS w Krakowie.
We wrześniu 1939 r. walczył jako oficer rezerwy artylerii. Dowodził baterią artylerii konnej. Przeszedł szlak bojowy do Tomaszowa Lubelskiego. Tam po jednej z największych bitew tej kampanii dostał się do niewoli. Uciekł z transportu do obozu jenieckiego i włączył się w działalność konspiracyjną, kierując Komitetem Krakowskim PPS-WRN (Wolność Równość Niepodległość).
Aresztowany przez gestapo w 1941 r. przez kilka miesięcy przetrzymywany był w więzieniu na Montelupich w Krakowie. Następnie wywieziony został do obozu koncentracyjnego Auschwitz, gdzie brał udział w tworzeniu struktur ruchu oporu. Wbrew komunistycznej propagandzie z czasów PRL Cyrankiewicz nie był najważniejszą postacią konspiracji w Auschwitz ani tym bardziej jej twórcą.
Cyrankiewicz w PPS
Po zakończeniu wojny powrócił do Polski i stał się jednym z przywódców tzw. odrodzonej PPS. Podczas obradującego na przełomie czerwca i lipca 1945 r. XXVI Kongresu PPS został wybrany na sekretarza generalnego Centralnego Komitetu Wykonawczego. W listopadzie 1946 r. uczestniczył w poufnych rozmowach w Soczi, na które przedstawicieli PPS i PPR zaprosił Stalin. W tym samym roku objął funkcję ministra bez teki w Tymczasowym Rządzie Jedności Narodowej Edwarda Osóbki-Morawskiego.
W lutym 1947 r., po sfałszowanych przez komunistów wyborach do Sejmu Ustawodawczego, objął stanowisko premiera i z dwuletnią przerwą (w latach 1952–1954 był wicepremierem w rządzie Bolesława Bieruta) sprawował je do grudnia 1970 r.
Prawdopodobnie na początku 1948 r. Stalin przekazał mu swoją decyzję o zjednoczeniu PPR i PZPR. W razie buntu Cyrankiewicza i jego otoczenia bezpieka miała aresztować przywódcę PPS. W marcu 1948 r. Cyrankiewicz zgodził się na rozpoczęcie procesu jednoczenia. Pod koniec roku został członkiem Biura Politycznego KC PZPR. Na Kongresie Zjednoczeniowym wszedł w skład Komitetu Centralnego utworzonej wówczas Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Zasiadał w nim do 1975 r. Do roku 1954 pełnił także funkcję sekretarza KC, a do 1971 r. był członkiem Biura Politycznego KC. Od 1949 do 1972 r. był przewodniczącym Rady Naczelnej Związku Bojowników o Wolność i Demokrację.
Przemówienie Cyrankiewicza
W czerwcu 1956 r., po zakończeniu krwawej pacyfikacji robotniczych protestów w Poznaniu, wygłosił słynne przemówienie radiowe, stwierdzając m.in.: „Każdy prowokator czy szaleniec, który odważy się podnieść rękę przeciw władzy ludowej, niech będzie pewien, że mu tę rękę władza odrąbie w interesie klasy robotniczej, w interesie chłopstwa pracującego i inteligencji, w interesie walki o podniesienie stopy życiowej ludności, w interesie dalszej demokratyzacji naszego życia, w interesie naszej ojczyzny”.
Kilka miesięcy później Cyrankiewicz stanął po stronie „reformatorskiej” frakcji puławian. Dużą część walczącego o władzę obozu stanowili dawni członkowie PPS. Po październiku 1956 r. zachował stanowisko premiera i przez następnych 14 lat był lojalnym współpracownikiem Władysława Gomułki. Cyrankiewicz i Gomułka byli postrzegani jako nierozłączni przywódcy PRL. Dostrzegano jednak, jak wiele ich dzieli: stosunek do luksusu, obycie w świecie, znajomość ideologii i doktryny komunistycznej. Symbolem epoki gomułkowskiej są ich spory o wydatki konsumpcyjne, które Gomułka uważał za przejaw zepsucia. Cyrankiewicz często ukrywał przed Gomułką sprawy, na których realizacji szczególnie mu zależało.
Cyrankiewicz znany był ze skłonności do życia w luksusie. Pociągały go również kontakty z osobowościami ówczesnego kina i teatru. Jedną z nich była gwiazda warszawskich scen Nina Andrycz. Po rozwodzie w 1947 r. Cyrankiewicz ożenił się z aktorką.
Był oskarżany o budowanie osobistej popularności przez uchylanie się od niepopularnych decyzji, które musiał brać na siebie Gomułka. Premier PRL nigdy jednak nie sprzeciwił się jakimkolwiek ważnym decyzjom I sekretarza. Tak było również w marcu 1968 r., gdy włączył się w nagonkę „antysyjonistyczną”.
Dyplomacja Cyrankiewicza
Do sukcesów dyplomatycznych okresu jego premierostwa należy zaliczyć podpisany 7 grudnia 1970 r. w Warszawie „Układ między PRL a RFN o podstawach normalizacji ich wzajemnych stosunków”, zawierający m.in. uznanie przez stronę zachodnioniemiecką polskiej granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej. Kilka dni później rozpoczęły się protesty robotnicze na Wybrzeżu. 15 grudnia wziął udział w naradzie zorganizowanej w gabinecie Gomułki. W jej trakcie podjęto decyzję o strzelaniu do robotników. Cyrankiewicz przekazał tę decyzję do Gdańska, a swoim towarzyszom zaproponował wprowadzenie stanu wyjątkowego. 17 grudnia, dzień po masakrze przed Stocznią Gdańską, przemówił w telewizji. Opowiadał o „mętach, awanturnikach i wrogach”, którzy wykorzystali nastroje klasy robotniczej w celu dokonywania rabunków i podpaleń. Po brutalnym stłumieniu robotniczego protestu na Wybrzeżu, które spowodowało wg oficjalnych danych śmierć 45 osób, i odejściu ekipy Gomułki, 23 grudnia 1970 r. Cyrankiewicz zmuszony był ustąpić ze stanowiska premiera. Jego miejsce zajął Piotr Jaroszewicz.
Cyrankiewicz zapewnił sobie pozostanie na obrzeżach polityki. Objął stanowisko przewodniczącego Rady Państwa. Pełnił je do 1972 r. niemal w zupełnej izolacji od ekipy Edwarda Gierka. Rok później został przewodniczącym Ogólnopolskiego Komitetu Pokoju – propagandowej organizacji zajmującej się „walką” z imperializmem i militaryzmem. Funkcja ta pozwalała mu korzystać z wielu profitów władzy, m.in. podróży zagranicznych. W 1984 r. jako wiceprezydent Światowej Rady Pokoju w Sztokholmie został przyjęty, wraz z innymi członkami tej powiązanej z lewicą organizacji, na audiencji przez papieża Jana Pawła II. W 1986 r. ostatecznie odszedł z obu tych gremiów.
Zmarł w Warszawie 20 stycznia 1989 r. Został pochowany na Powązkach Wojskowych.
Michał Szukała (PAP)