Jan Rodowicz „Anoda”. Źródło: Wikimedia Commons
100 lat temu, 7 marca 1923 r., urodził się Jan Rodowicz „Anoda”, żołnierz Armii Krajowej, powstaniec warszawski. Zginął w niejasnych okolicznościach w 1949 r. „Odpowiedzialność za jego śmierć ponosi komunistyczny aparat bezpieczeństwa” – podkreśla w rozmowie z PAP historyk dr Przemysław Benken z IPN.
Jan Rodowicz był uczniem prywatnej Szkoły Powszechnej Towarzystwa Ziemi Mazowieckiej, gdzie wstąpił do 21. Warszawskiej Drużyny Harcerskiej im. gen. Ignacego Prądzyńskiego. Uczęszczał do warszawskiego Państwowego Gimnazjum, a później w latach 1935-1939 do Liceum im. Stefana Batorego. W tym okresie został także członkiem 23. Warszawskiej Drużyny Harcerskiej im. Bolesława Chrobrego, tzw. Pomarańczarni. Jak przypomniał w rozmowie z PAP dr Przemysław Benken z IPN, autor monografii „Tajemnica śmierci Jana Rodowicza +Anody+”, wpływ na postawę Rodowicza miały tradycje walki patriotycznej, szczególnie żywe w jego rodzinie. „Wywodził się z typowego, warszawskiego środowiska inteligenckiego, rodziny profesora Politechniki Warszawskiej, Kazimierza Rodowicza, w której żywa była pamięć o udziale przodków w walkach o niepodległość, m.in. w Powstaniu Styczniowym. Brat jego matki gen. Władysław Bortnowski dowodził Armią Pomorze w 1939 r. Można więc powiedzieć, że jego dom był przepełniony historią i tradycjami patriotycznymi” – dodał dr Benken.
Już na początku okupacji niemieckiej Rodowicz włączył się w działania powstającego Polskiego Państwa Podziemnego. Wstąpił do Szarych Szeregów, gdzie uczestniczył w akcjach sabotażowych. Kontynuował również naukę na tajnych kompletach liceum Batorego i w 1941 r. zdał tam egzamin maturalny. Później zatrudnił się w warsztacie elektrotechnicznym, a następnie w Zakładach Radiowych Philipsa. Po maturze uczęszczał na kurs budowy maszyn i elektrotechniki, a później kształcił się w Państwowej Szkole Elektrotechnicznej, którą ukończył w 1943 r.
Już na początku okupacji niemieckiej Rodowicz włączył się w działania powstającego Polskiego Państwa Podziemnego. Wstąpił do Szarych Szeregów, gdzie uczestniczył w akcjach sabotażowych.
Równocześnie kontynuował działalność podziemną. W 1942 r. wziął udział w drugim turnusie Zastępczego Kursu Szkoły Podchorążych Rezerwy Piechoty Związku Walki Zbrojnej-Armii Krajowej „Agricola”, dzięki czemu uzyskał awans na plutonowego podchorążego. Był też adeptem kursów wyszkolenia bojowego i wielkiej dywersji. W listopadzie 1942 r. mianowano go zastępcą dowódcy 2. drużyny Feliksa Pendelskiego w Hufcu Centrum Grup Szturmowych Szarych Szeregów. Był bardzo lubiany przez towarzyszy broni. „Wszyscy zapamiętali go jako duszę towarzystwa. Był człowiekiem kochającym życie. Nie stronił od żartów, miał wielkie powodzenie u swoich koleżanek, ale obiecał sobie, że do końca okupacji nie będzie tańczył. Gdy był w czasie wojny proszony do tańca, tłumaczył, że nie umie tańczyć, co oczywiście było nieprawdą. Uważał, że w tak trudnym okresie nie można się bawić” – zauważył biograf „Anody”.
Rodowicz uczestniczył w wielu akcjach bojowych, m.in. w Akcji pod Arsenałem, podczas której odbito z rąk niemieckich Jana Bytnara „Rudego”; akcji „Celestynów”, mającej na celu odbicie więźniów przewożonych do obozu koncentracyjnego Auschwitz, oraz w akcji „Taśma”, w ramach której zaatakowano posterunek niemiecki w Sieczychach.
80 lat temu Szare Szeregi zgrupowały się w Zawiszaków, Bojowe Szkoły i Grupy Szturmowe
We wrześniu 1943 r., po zmianie organizacji Grup Szturmowych i stworzeniu Batalionu „Zośka”, Rodowicz został zastępcą dowódcy 3. plutonu Konrada Okolskiego 1. kompanii, którą dowodził Sławomir Bittner pseud. Maciek. W listopadzie otrzymał stopień sierżanta podchorążego i funkcję p.o. dowódcy plutonu „Ryszard” 2. kompanii „Rudy”.
W tamtym okresie uczestniczył m.in. w przygotowaniu akcji uwolnienia więźniów pod Milanówkiem, w ataku na posterunek żandarmerii niemieckiej oraz w wysadzeniu przepustu kolejowego pod Rogoźnem. Równocześnie w pierwszej połowie 1944 r. wspólnie ze swoim plutonem odbył szkolenie wojskowe w Puszczy Białej.
Po wybuchu Powstania Warszawskiego początkowo walczył na Woli, gdzie był zastępcą dowódcy 3. plutonu „Felek” 2. kompanii „Rudy” Batalionu „Zośka”. Brał m.in. udział w walkach o Cmentarz Ewangelicki, a 9 sierpnia został ciężko ranny w czasie ataku na szkołę przy ul. Spokojnej. 11 sierpnia został odznaczony Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari V klasy. Otrzymał również stopień porucznika.
Po wybuchu Powstania Warszawskiego początkowo walczył na Woli, gdzie był zastępcą dowódcy 3. plutonu „Felek” 2. kompanii „Rudy” Batalionu „Zośka”. Brał m.in. udział w walkach o Cmentarz Ewangelicki, a 9 sierpnia został ciężko ranny w czasie ataku na szkołę przy ul. Spokojnej. 11 sierpnia został odznaczony Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari V klasy. Otrzymał również stopień porucznika.
31 sierpnia po ewakuacji Starówki przedostał się kanałami wraz z grupą rannych żołnierzy Batalionu „Zośka” na Śródmieście. Na tydzień trafił do szpitala przy ul. Hożej, a później dołączył do kolegów walczących na Czerniakowie. 15 września został ponownie ranny, podobnie jak następnego dnia podczas transportu do szpitala. Nocą z 17 na 18 września żołnierze tzw. armii Berlinga przewieźli go pontonem przez Wisłę na Pragę. Później przybywał na leczeniu w Otwocku, skąd powrócił na początku 1945 r. do rodziny przebywającej w Milanówku.
Odnowił kontakty ze współtowarzyszami z Batalionu „Zośka”, m.in. Henrykiem Kozłowskim pseudonim Kmita, który polecił go na dowódcę oddziału dyspozycyjnego szefa Obszaru Centralnego Delegatury Sił Zbrojnych płk. Jana Mazurkiewicza. Rodowicz zajmował się tam m.in. akcjami propagandowymi przeciwko władzom komunistycznym oraz ochroną odpraw szefostwa Delegatury.
79 lat temu w Warszawie wybuchło powstanie – największa akcja zbrojna podziemia w okupowanej przez Niemców Europie
W sierpniu 1945 r., po rozwiązaniu DSZ, przeprowadził się do Warszawy, gdzie wspólnie z członkami Batalionu „Zośka” nadzorował ekshumację i pochówek poległych współtowarzyszy na stołecznych Powązkach. Po apelu płk. Mazurkiewicza z września 1945 r. ujawnił się przed Komisją Likwidacyjną AK Okręgu Centralnego, z którą później przez pewien czas współpracował. W tym okresie zajmował się także spisywaniem list poległych i zaginionych żołnierzy Batalionu „Zośka” i współtworzył Archiwum Baonu Zośka. „Dzięki jego zaangażowaniu środowisko batalionu pozostało zintegrowane. Ci, którzy przetrwali, dzięki Anodzie spotykali się w kolejnych latach na zimowiskach urządzanych w górach. Jego działania, zmierzające do zachowania pamięci historycznej, sprawiły, że duża część jego archiwum przetrwała do dziś i nasza wiedza o Armii Krajowej jest większa” – mówił dr Benken.
Rodowicz rozpoczął też studia na Wydziale Elektrycznym Politechniki Warszawskiej, z którego w kolejnym roku przeniósł się na Wydział Architektury. „Chciał uczestniczyć w odbudowie zrujnowanej Warszawy” – wskazał historyk z IPN.
„Komuniści uznawali go za ważnego członka konspiracji antyniemieckiej i poakowskiej. Miał bogate doświadczenie jako oficer Armii Krajowej, a tym samym uznawano, że posiada umiejętności niezbędne do dowodzenia oddziałami partyzanckimi, które mogłyby także wystąpić przeciwko władzy komunistycznej w przypadku wybuchu III wojny światowej. Reżim zdawał sobie również sprawę z antykomunistycznych poglądów +Anody+ i pozostałych żołnierzy Armii Krajowej i tego, że nie akceptują oni tzw. nowej rzeczywistości” – wyjaśnił dr Benken. Jego zdaniem te założenia były podstawą do rozpoczęcia inwigilacji Rodowicza „Anody”. Badacz dodał, że w tym okresie w Ministerstwie Bezpieczeństwa Publicznego zapadła decyzja o przystąpieniu do ataku na całe środowisko weteranów Armii Krajowej z dawnego zgrupowania płk. Jana Mazurkiewicza ps. Radosław. Pretekstem do pierwszych aresztowań było m.in. ukrycie przez żołnierzy AK broni, którą walczyli w Powstaniu Warszawskim.
„Komuniści uznawali go za ważnego członka konspiracji antyniemieckiej i poakowskiej. Miał bogate doświadczenie jako oficer Armii Krajowej, a tym samym uznawano, że posiada umiejętności niezbędne do dowodzenia oddziałami partyzanckimi, które mogłyby także wystąpić przeciwko władzy komunistycznej w przypadku wybuchu III wojny światowej. Reżim zdawał sobie również sprawę z antykomunistycznych poglądów +Anody+ i pozostałych żołnierzy Armii Krajowej i tego, że nie akceptują oni tzw. nowej rzeczywistości” – wyjaśnił dr Benken.
24 grudnia 1948 r. „Anoda” został aresztowany przez funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa i przewieziony do gmachu MBP, gdzie poddano go brutalnemu śledztwu, którego celem było zmuszenie go do zeznań obciążających jego kolegów. „Był pierwszym aresztowanym weteranem z dawnego Zgrupowania AK „Radosław”. Prawdopodobnie bezpieka uznawała, że będzie ważnym uczestnikiem przygotowywanego dużego procesu pokazowego. Rodowicz miał być pierwszą kostką domina doprowadzającego do masowych aresztowań członków Armii Krajowej. Jak podkreślił dr Benken, osoby, które miały zostać aresztowane, w owym czasie nie prowadziły jakiejkolwiek działalności antykomunistycznej i nie stanowiły bezpośredniego zagrożenia dla dyktatury komunistycznej. Celem funkcjonariuszy bezpieki było m.in. zmuszenie „Anody” do obciążenia jego przełożonego z okresu powstania, płk. Mazurkiewicza.
Jan Ołdakowski: można już zgłaszać kandydatów do 11. Nagrody im. Jana Rodowicza „Anody”
Rodowicz zginął w niejasnych okolicznościach 7 stycznia 1949 r. Zdaniem prokuratury i UB wyskoczył z czwartego piętra budynku. Według dr. Benkena „niezależnie od tego, jakie były faktyczne przyczyny zgonu Rodowicza, odpowiedzialność za jego śmierć ponosi komunistyczny aparat bezpieczeństwa”. W opinii autora „Tajemnicy śmierci Jana Rodowicza +Anody+” mało prawdopodobne jest, aby bohater Armii Krajowej został celowo zamordowany przez funkcjonariuszy bezpieki, ponieważ zgromadzone w ciągu dwóch tygodni od aresztowania zeznania są bardzo lakoniczne, a tym samym zamordowanie przyszłego uczestnika procesu pokazowego byłoby pozbawione sensu. „+Anoda+ był dla nich na tak wczesnym etapie śledztwa zbyt cenny” – zwrócił uwagę historyk. Jego zdaniem funkcjonariusze bezpieki wbrew intencjom prowadzącego śledztwo „posunęli się zbyt daleko” w wymuszaniu zeznań przemocą. „Później mogli chcieć ukryć swoją niekompetencję i postanowili upozorować samobójstwo, wyrzucając ciało przez okno. Nie można też wykluczyć, że Rodowicz postanowił popełnić samobójstwo pod wpływem gróźb kierowanych podczas przesłuchań wobec jego rodziny oraz narzeczonej. Prawdopodobnie stosując tortury, funkcjonariusze UB prędzej czy później byliby też w stanie wymusić zeznania obciążające jego dawnych kolegów z konspiracji” – mówił dr Benken.
Historyk z IPN uważa również, że aresztowany wiedział także, iż śledztwo zatacza coraz szersze kręgi i celem komunistów jest eliminacja całego środowiska weteranów zgrupowania AK „Radosław” z życia publicznego. Dodał, że samobójczego skoku Rodowicza nie należy postrzegać, tak jak chcieliby tego komuniści, którzy twierdzili, że „Anoda” załamał się w śledztwie. „Tak twierdził nadzorujący przesłuchania Wiktor Herer, który po 1989 r. zeznawał, że Rodowicz załamał się w śledztwie i miał jakoby pretensje do swoich dawnych przełożonych z AK i gorzko przeżywał sytuację, w której się znalazł po aresztowaniu. „Wydaje się raczej, że samobójstwo było najwyższą ofiarą ze swojego życia, aby komuniści nie mogli wykorzystać wymuszanych w śledztwie zeznań. Prawdopodobnie nigdy nie wyjaśnimy wszystkich okoliczności tego zgonu” – zaznaczył dr Benken.
12 stycznia zwłoki „Anody” w tajemnicy przewieziono do zakładu pogrzebowego, a później anonimowo pochowano na Cmentarzu Powązkowskim. Bliscy o jego śmierci dowiedzieli się dopiero 1 marca. Dwa tygodnie później odbyła się ekshumacja i przeniesienie zwłok do rodzinnego grobu na Starych Powązkach.
Wspomniany Wiktor Herer był jednym z najbardziej niebezpiecznych przeciwników podziemia niepodległościowego również ze względu na silne przywiązanie do ideologii komunistycznej. Już przed wojną był zaangażowany w nielegalną działalność komunistyczną. Pod okupacją sowiecką działał w bolszewickich organizacjach młodzieżowych na przejętej przez Sowietów Politechnice Lwowskiej. Następnie studiował w Tbilisi, gdzie zdobył wykształcenie ekonomiczne i - podobnie jak wielu innych późniejszych funkcjonariuszy bezpieki i Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego - był oficerem politycznym w 4. Dywizji Piechoty 1. Armii WP. Jak zauważył dr Benken, funkcje pełnione przez Herera „przydzielano komunistom o nieskazitelnej postawie ideologicznej i cieszącym się uznaniem towarzyszy”. Jedyną wadą Herera miała być „porywczość”, o której w raportach pisali jego przełożeni. Po latach Herer chwalił się złamaniem „Anody”, na co jednak nie wskazują dokumenty śledztwa i fakt, że w zeznaniach Rodowicz nie obciążył płk. Mazurkiewicza.
"Jan Rodowicz +Anoda+. Życie i śmierć bohatera +Kamieni na Szaniec+".
12 stycznia zwłoki „Anody” w tajemnicy przewieziono do zakładu pogrzebowego, a później anonimowo pochowano na Cmentarzu Powązkowskim. Bliscy o jego śmierci dowiedzieli się dopiero 1 marca. Dwa tygodnie później odbyła się ekshumacja i przeniesienie zwłok do rodzinnego grobu na Starych Powązkach.
Jan Rodowicz jest patronem 265. Warszawskiej Drużyny Harcerskiej „Czata” i 1. Drużyny Harcerskiej „Las” w Murowanej Goślinie. W gmachu Politechniki Warszawskiej wmurowano także poświęconą mu tablicę, jego imię nosi również jedna ze stołecznych ulic. O życiu „Anody” opowiada film dokumentalny „Dlaczego” z 1990 r. oraz sztuka Teatru Telewizji z 2008 r. „Pseudonim Anoda”. W czasie obchodów 64. rocznicy wybuchu Powstania Warszawskiego prezydent Lech Kaczyński odznaczył pośmiertnie Rodowicza Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski.(PAP)
Autor: Michał Szukała
szuk/ skp/
