Henryk Floyar-Rajchman. Źródło: NAC
70 lat temu, 22 marca 1951 r., zmarł Henryk Floyar-Rajchman – działacz niepodległościowy, polityk, dyplomata, żołnierz. Wraz z płk. Ignacym Matuszewskim wsławił się pokierowaniem zakończoną sukcesem akcją ewakuacji polskiego złota do Francji w 1939 r.
Henryk Floyar-Rajchman urodził się 7 grudnia 1893 r. w Warszawie. Był synem Józefa Reichmana i Anny z domu Winiarskiej. Początkowo uczył się w VI Gimnazjum Filologicznym w Warszawie. Następnie, od 1911 r., kształcił się w I Szkole Realnej w Krakowie, gdzie zdał maturę. Przez cztery semestry, w latach 1918–1920, studiował prawo na Uniwersytecie Jagiellońskim. W niepodległej już Polsce, w 1923 r., ukończył natomiast Wyższą Szkołę Wojenną w Warszawie, zostając majorem dyplomowanym Wojska Polskiego.
Działalność niepodległościowa Floyar-Rajchmana
Floyar-Rajchman (choć wówczas jeszcze jako Reichman, nazwisko zmienił w 1917 r.) w działalność niepodległościową zaangażował się stosunkowo wcześnie, będąc jeszcze w Warszawie – w 1911 r. wstąpił do Polskiej Partii Socjalistycznej. Został jednak, chociaż na krótko, aresztowany. Opuścił Warszawę i przeniósł się do Krakowa, gdzie od 1913 r. zaangażował się w działalność Związku Strzeleckiego.
Wybuch I wojny światowej nie zatrzymał jego działalności na rzecz odzyskania przez Polskę niepodległości. Na początku służył w 5 pułku piechoty Legionów, a po kryzysie przysięgowym w 1917 r. – w Polskiej Organizacji Wojskowej. Jako kapitan wziął udział w wojnie polsko-bolszewickiej w sztabie 1 Dywizji Piechoty Legionów.
Działalność Floyar-Rajchmana w II RP
W niepodległej Polsce Floyar-Rajchman był zaangażowany na dwóch polach działalności – wojskowej i politycznej. Od 1923 r. był oficerem w 61. pułku piechoty. Od lipca 1924 do lutego 1925 r., będąc w stanie nieczynnym, pracował „na odcinku cywilnym związanym z sejmową komisją wojskową”, a następnie w sztabie Dowództwa Okręgu Korpusu IX w Brześciu, w Szefostwie Administracji Armii oraz w Oddziale IV Sztabu Generalnego. W 1926 r. służył w sztabie Dowództwa Okręgu Korpusu I w Warszawie, następnie jako oficer sztabu Głównego Inspektoratu Sił Zbrojnych.
W 1928 r. został także oddelegowany do współpracy z MSW przy reorganizacji administracji państwowej i unifikacji prac samorządowych. W latach 1928–1931 Floyar-Rajchman pełnił ponadto funkcję attaché wojskowego RP w Tokio. Po powrocie do Polski został przeniesiony w stan nieczynny, a w grudniu 1939 r. – w stan spoczynku.
Polska Partia Socjalistyczna
Natomiast jeśli chodzi o działalność polityczną, w latach 1933–1935 Floyar-Rajchman pełnił funkcję wiceministra, a następnie ministra przemysłu i handlu. Był także aktywny na polu działalności parlamentarnej – w latach 1935–1938 był posłem na Sejm RP. W lipcu 1938 r. został także wybrany do specjalnej komisji ds. cen artykułów rolniczych.
Za swoją działalność Floyar-Rajchman został odznaczony Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari (1923), Krzyżem Niepodległości (1931), Krzyżem Wielkim Orderu Polonia Restituta (1935), czterokrotnie Krzyżem Walecznych, a także Srebrnym Krzyżem Zasługi (1929). Otrzymał także wiele wysokich odznaczeń zagranicznych, m.in. austriacki Medal Waleczności (srebrny i brązowy).
Akcja ewakuacji polskiego złota
1 września 1939 r. zasoby polskiego złota obejmowały 95 ton kruszcu i warte były 463,6 mln zł. Około 20 ton (100 mln zł) zdeponowano za granicą: we Francji, w Wielkiej Brytanii, USA i Szwajcarii. W Warszawie znajdowało się 38 ton (193 mln zł). Pozostałe 37 ton (170 mln zł) przewieziono w czerwcu i lipcu 1939 r. do oddziałów Banku Polskiego w Brześciu, Lublinie, Siedlcach i Zamościu.
Tuż po wybuchu wojny, aby ratować kruszec przed posuwającymi się w głąb Polski wojskami niemieckimi, władze podjęły decyzję o przetransportowaniu całości złota na wschód. Premier Felicjan Sławoj-Składkowski powierzył pieczę nad konwojem Henrykowi Floyar-Rajchmanowi oraz płk. Ignacemu Matuszewskiemu (byłemu ministrowi skarbu), płk. Adamowi Kocowi (twórcy Obozu Zjednoczenia Narodowego i byłemu prezesowi Banku Polskiego). 4 i 5 września, w dwóch turach, autobusami Państwowej Wytwórni Papierów Wartościowych, złoto przewieziono z Warszawy do Lublina.
Prof. Wróbel: Już w 1938 r. rozpoczęły się dyskusje nt. bezpieczeństwa polskiego złota
Dramatyczna sytuacja na froncie zmusiła jednak władze do ewakuacji cennego ładunku do Łucka, a następnie do Dubna na Wołyniu. Tam też kierowały się kolumny transportowe z pozostałych oddziałów Banku. W Dubnie 3,8 tony złota przekazano do dyspozycji rządu. Pozostała część, ponad 70 ton, dotarła 13 września do granicy z Rumunią.
Nocą z 13 na 14 września 1939 r. skarb opuścił Polskę. Władze formalnie neutralnej Rumunii, na prośbę ambasadora Rogera Raczyńskiego, wspartą przez ambasadorów Wielkiej Brytanii i Francji, zgodziły się na transfer kruszcu, pod warunkiem, że nie będzie on trwał dłużej niż 48 godzin. W tym czasie poseł Niemiec w Bukareszcie Wilhelm Fabricius naciskał na rumuńskiego ministra spraw zagranicznych Grigore Gafencu, by potraktować polskie złoto jako materiał wojenny i zatrzymać je na terytorium Rumunii. 15 września 1208 skrzyń wypełnionych sztabami i monetami dotarło w dziewięciu wagonach kolejowych do portu w Konstancy.
Dzięki pomocy brytyjskiego konsula ładunek złożono na pokładzie tankowca „Eocone” należącego do amerykańskiego armatora. Gdy rumuńscy urzędnicy, prawdopodobnie pod naciskiem Niemców, opóźniali wypłynięcie statku, jego kapitan podjął ryzyko samowolnego opuszczenia portu. Drogą morską złoto dotarło do Turcji. Ambasador RP w Stambule Michał Sokolnicki uzyskał zgodę władz tureckich na przewiezienie kruszcu pociągiem przez Turcję na terytorium Syrii. 24 września transport dotarł do Bejrutu. Stąd trzy francuskie okręty wojenne dostarczyły złoto do Tulonu. 5 października skarb Banku Polskiego dotarł na terytorium Francji.
Uroczystości pogrzebowe płk. Matuszewskiego i mjr. Floyar-Rajchmana
Cenny ładunek znalazł się w dyspozycji rządu gen. Władysława Sikorskiego i został zdeponowany w skarbcu oddziału Banku Francji w Nevers nad Loarą. Wydawało się, że jest tam całkowicie bezpieczny.
Wojenne losy Floyar-Rajchmana
We Francji Floyar-Rajchman został przeniesiony do rezerwy. W marcu 1940 udał się do Wielkiej Brytanii, skąd w czerwcu 1941 r. wyjechał do Stanów Zjednoczonych. Rok później przygotowywał Zjazd Związku Obrony Narodowej im. Józefa Piłsudskiego. W 1943 był współzałożycielem Instytutu Józefa Piłsudskiego, od 1944 r. wchodził w skład Rady Instytutu, w latach 1947–1951 był jego wiceprezesem.
Zmarł 23 marca 1951 r. w Nowym Jorku. Został pochowany na nowojorskim cmentarzu Calvary.
Ekshumacja Floyar-Rajchmana i Matuszewskiego
W listopadzie 2016 r. szczątki mjr. Henryka Floyar-Rajchmana i płk. Ignacego Matuszewskiego zostały ekshumowane. Do sprowadzenia ich do Polski doszło pod koniec listopada, a zorganizowanie uroczystości pogrzebowej było realizacją decyzji ówczesnego szefa MON Antoniego Macierewicza z 1 sierpnia 2016 r. Decyzja ta była zgodna z wolą oficerów, którzy chcieli, by ich szczątki powróciły do Polski. Szczątki Floyar-Rajchmana i Matuszewskiego zostały pochowane 10 grudnia w kwaterze żołnierzy 1920 r. na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach.
Anna Kruszyńska (PAP)
akr/ mol/
