Dr hab. Tadeusz P. Rutkowski. Fot. PAP/A. Zawada
Sowieci, a także tzw. polski rząd w Warszawie zaczęli bardzo szybko postrzegać 2. Korpus jako zagrożenie nie tylko polityczne, ale również militarne. Bano się też gen. Andersa, który był postacią niezwykle charyzmatyczną i zdecydowanym antykomunistą – mówi PAP dr hab. Tadeusz Paweł Rutkowski, historyk z UW.
Polska Agencja Prasowa: 24 marca mija 80. rocznica ewakuacji Polskiej Armii ze Związku Sowieckiego na Bliski Wschód. Jak na polskich żołnierzy patrzyli zachodni alianci i jak w czasie zmieniał się obraz Amii Andersa?
Dr hab. Tadeusz P. Rutkowski: Ocena Armii Andersa dokonywana przez aliantów zmieniała się w trakcie wojny. Pamiętajmy o tym, że polscy żołnierze wyszli ze Związku Sowieckiego bez uzbrojenia, w fatalnym stanie zdrowia, a także w pewnym stopniu zdemoralizowani, co było wywołane przejściami obozowymi. Wobec tego proces stawania się profesjonalną armią, czyli ciałem złożonym z ludzi zmotywowanych i poddanych dyscyplinie wojskowej, był rozłożony w czasie.
To w trakcie tego procesu pojawiały się oceny krytyczne, choć były one jednak jednostkowe i niedyskredytujące tej armii jako całości. Natomiast te późniejsze, bardzo pozytywne, oceny Armii Andersa wiązały się z jej działalnością bojową, czyli przede wszystkim z udziałem w bitwie pod Monte Cassino, następnie z przełamaniem linii Gotów, zdobyciem Ankony i bitwą o Bolonię.
PAP: Mimo szacunku ze strony państw alianckich polska powojenna rzeczywistość polityczna nie była przychylna Polskim Siłom Zbrojnym na Zachodzie. Z jakimi dylematami musieli mierzyć się zarówno dowódcy, jak i żołnierze Armii Andresa?
Dr hab. Tadeusz P. Rutkowski: Musimy mieć na uwadze fakt, że była to jednak armia bardzo specyficzna, dlatego że w ogromnym stopniu wywodziła się z ludzi pochodzących z Kresów wschodnich, którzy doznali prześladowań, bardzo często brutalnych i dotkliwych, ze strony Związku Sowieckiego, a także przeszli przez zesłania i sowieckie łagry. Podobny los spotkał ich rodziny. Część z nich została w Związku Sowieckim, część zmarła, a część w bardzo ciężkich warunkach zdrowotnych i psychicznych wyszła z wojskiem.
Była to zatem armia, która doświadczyła realnie, czym był Związek Sowiecki i komunizm. W związku z tym Armia Andersa w znacznie większym stopniu niż pozostałe części Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie kontestowała postanowienia konferencji w Jałcie. Żołnierze 2. Korpusu mieli także poczucie niemożliwości powrotu do swoich rodzinnych stron, które znalazły się w wyniku ustaleń konferencji w Jałcie w Związku Sowieckim.
Ewakuacja Armii Andersa – 80. rocznica
Większość kadry oficerskiej i podoficerskiej, a także żołnierzy i ich rodzin zdecydowała się zatem pozostać na emigracji. Oczywiście część zdecydowała się jednak wrócić do swoich rodzin i domów. Dopiero po upadku Związku Sowieckiego okazało się nawet, że kilkuset z nich powróciło po prostu do Związku Sowieckiego, do swoich rodzin i gospodarstw – tam zostali ponownie poddani represjom.
PAP: Czy represje spotkały też żołnierzy, którzy wrócili do Polski?
Dr hab. Tadeusz P. Rutkowski: Dla komunistów polskich, w tym zwłaszcza organów bezpieczeństwa stalinowskiej Polski, wszyscy żołnierze Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, ale andersowcy w pierwszym rzędzie, byli traktowani z definicji jako grupa osób podejrzanych.
Oczywiście nie wszyscy z nich trafili do więzień czy byli bezpośrednio represjonowani, natomiast byli pod czujną obserwacją i traktowani byli jak podejrzani, jak ludzie co najmniej drugiej, jak nie trzeciej kategorii. Przynajmniej do połowy lat pięćdziesiątych nie mogli znaleźć pracy, zwłaszcza w swoim zawodzie, mieli trudności z funkcjonowaniem w stalinowskiej rzeczywistości. Różne osoby dotknęło to w różnym stopniu, na pewno bardziej oficerów niż szeregowych żołnierzy. Władze komunistyczne jeszcze długo po okresie stalinizmu, walkę w Armii Andersa, podobnie jak udział w Armii Krajowej, uważały za plamę na życiorysie.
PAP: Jak wcześnie polscy komuniści zaczęli postrzegać Armię Andersa jako zagrożenie?
Dr hab. Tadeusz P. Rutkowski: Zarówno Sowieci, a także tzw. polski rząd w Warszawie zaczęli bardzo szybko postrzegać 2. Korpus jako zagrożenie nie tylko polityczne, ale również militarne. Wynikało to po pierwsze z tego, że 2. Korpus gen. Andersa szybko się rozrastał. W ostatnich miesiącach wojny rekrutowano Polaków, którzy byli jeńcami z armii niemieckiej. Z kolei tuż po zakończeniu wojny do Armii Andersa wcielono polskich żołnierzy, którzy znaleźli się pod władzą aliantów. Widzimy zatem, że liczebność 2. Korpusu pod koniec wojny i tuż po jej zakończeniu nadal wzrastała, co nie mogło nie budzić obaw komunistów. Obawy budziło również to, że 2. Korpus stacjonował we Włoszech, które graniczyły z komunistyczną Jugosławią. Sowieci obawiali się, że tak blisko innego komunistycznego kraju znajduje się wojsko tak jednoznacznie nastawione antykomunistycznie. Obawiano się możliwości ingerencji Korpusu na Bałkanach, zarówno w Jugosławii, jak i w zaczynającej się w 1946 r. wojnie domowej w Grecji.
Ponadto 2. Korpus utrzymywał także kontakt z krajem, prowadził działalność, która wspierała antykomunistyczne podziemie w Polsce. W związku z tym przez komunistów od razu niemal zaczął być postrzegany jako wróg. Bardzo szybko rozpoczęła się akcja propagandowa, która miała na celu doprowadzenie do jego rozwiązania. To właśnie w jej wyniku w 1946 r. nastąpiło przeniesienie się 2. Korpusu do Wielkiej Brytanii, a następnie jego demobilizacja.
Komuniści bali się jednak samego Andersa, który w swoich poglądach był zdecydowanym antykomunistą, a do tego był człowiekiem charyzmatycznym. Od śmierci gen. Władysława Sikorskiego był najbardziej znanym polskim dowódcą. Miał za sobą głośny szlak bojowy, a także zaplecze w postaci wiernych mu zarówno oficerów, jak i żołnierzy – był otoczony osobistym uwielbieniem i kultem. Gen. Stanisława Maczka oczywiście ceniono, lubiano i ufano mu, jednak nie miał on takiej charyzmy, jaką miał Anders. Żołnierze Andersa w swojej masie stali za nim murem, mogli zatem w ocenie komunistów stanowić narzędzie działań militarnych, a także politycznych.
PAP: Wspomniał pan o propagandzie. Jaki obraz Armii Andersa był przez nią kreowany?
Dr hab. Tadeusz P. Rutkowski: Argumenty stosowane przez komunistów były stosunkowo proste i do dziś pojawiają się w różnego rodzaju dyskursach. O żołnierzach 2. Korpusu mówiono, że to faszyści, reakcjoniści, a nawet wytykano im rzekome związki z hitlerowcami i chronienie Ukraińców z SS-Galizien.
Były to więc różnego typu zarzuty, które swoim charakterem miały dyskredytować politycznie, ale także moralnie. Gen. Anders i jego najbliżsi współpracownicy oraz dowódcy stali się przedmiotem kampanii nienawiści. Ukoronowaniem tej kampanii było w 1946 r. pozbawienie polskiego obywatelstwa przez tzw. polski rząd gen. Andersa, ale także kilkudziesięciu innych polskich dowódców.
Prof. M. Wołos: Armia Andersa od początku była dla Stalina wielkim problemem
PAP: Czy z czasem ten obraz w komunistycznej propagandzie się zmieniał?
Dr hab. Tadeusz P. Rutkowski: Najbardziej intensywnym okresem tej propagandy były lata czterdzieste i pięćdziesiąte, czyli okres stalinowski. Wówczas widziano szczególne zagrożenie dla komunistów ze strony samego Andersa w związku z dalszym istnieniem 2. Korpusu, a następnie Polskiego Korpusu Przysposobienia i Rozmieszczenia w Wielkiej Brytanii, który stanowił zaplecze emigracyjne.
Anders był postacią wyklętą, rzucano w niego największymi i najgorszymi wyzwiskami. W ocenie komunistów był on symbolem reakcji, zła, faszyzmu, zbrodni i w ogóle tego wszystkie, co najgorsze. Po 1956 r. obraz Andersa kreowany w propagandzie zaczął się stopniowo zmieniać, aczkolwiek do końca PRL nie ukazała się ani biografia gen. Andersa, ani bardziej dokładne opracowanie dotyczące samego 2. Korpusu.
Wyjątek stanowiło wydane w latach pięćdziesiątych, a następnie wznawiane „Monte Cassino” Melchiora Wańkowicza, choć z bardzo ładnym niuansem. Mianowicie w oryginalnym wydaniu z 1945 r. na pierwszej stronie książki widniało duże zdjęcie gen. Andersa. W Polsce Ludowej pierwsze wydanie tej książki ukazało się w 1959 r., także z dużym zdjęciem, ale Wańkowicza. Książka ponadto również podlegała cenzurze, chociażby ocenzurowano nie tylko część samego tekstu, lecz i zdjęcia przedstawiające żołnierzy, którzy wyszli z łagrów, które do dziś robią bardzo duże wrażenie. Również w 1959 r. została wydana książka byłego adiutanta gen. Andersa, rtm. Jerzego Klimkowskiego, pt. „Byłem adiutantem gen. Andersa” (Warszawa 1959), w której zarzucał on swojemu byłemu dowódcy czyny wątpliwe moralne i stawiał go w złym świetle jako człowieka.
Z czasem zaczęto także pisać nieco więcej o armii na Wschodzie oraz o wyjściu ze Związku Sowieckiego. Jednak nadal w pracach tych podkreślano, że antysowiecko nastawiony Andres nie chciał walczyć o wolność Polski najkrótszą drogą, a wszystkie jego dokonania były przyćmione przez jego irracjonalny antysowietyzm. Stopniowo ta krytyka gen. Andersa przestała być tak ostra i publicystyczna, jednak nadal pisano o nim zazwyczaj bardzo źle, albo źle, przedstawiając jego działania zgodnie z interpretacjami sowieckiej historiografii, mniej lub bardziej zbilansowanymi. Od lat osiemdziesiątych można już było publikować wspomnienia żołnierzy Korpusu, opisy jego bitew, ale bez uwzględniania roli Andersa.
PAP: A jak obraz gen. Andersa i jego armii wyglądał w pamięci zbiorowej Polaków okresu PRL?
Dr hab. Tadeusz P. Rutkowski: Wśród żołnierzy i oficerów, którzy otaczali gen. Anders kultem, o którym już mówiłem, było wielu ludzi pióra – literatów, artystów, dziennikarzy. Zauważmy, że przecież Jerzy Giedroyc i środowisko paryskiej „Kultury” wywodziło się ze środowiska 2. Korpusu. W związku z tym na Zachodzie piśmiennictwo dotyczące pobytu i prześladowań Armii w Związku Sowieckim, a następnie działań militarnych Korpusu było bardzo duże i obszerne. Powstało wiele prac wspomnieniowych i historycznych, a także o charakterze publicystycznym.
Kiedy w Polsce w połowie lat siedemdziesiątych powstał drugi obieg wydawniczy, część z tych publikacji była przedrukowywana właśnie w drugim obiegu. To wówczas zaczął przebijać się mit gen. Andersa i jego żołnierzy. Ten obraz zaczął przenikać do szeroko pojętych elit, osób kontestujących komunistyczną rzeczywistość.
Kalendarium Polskich Sił Zbrojnych w Związku Sowieckim
Polacy ten kult Andersa poznali także poprzez wyjazdy zagraniczne czy częściową emigrację. Nie można, zatem powiedzieć że do 1990 r., czyli do zmian ustrojowych w Polsce, postać gen. Andersa była wyjęta czy wręcz wycięta z polskiej pamięci zbiorowej, był w niej choćby dzięki przekazowi rodzinnemu, a następnie drugiemu obiegowi wydawniczemu i działalności emigracji polskiej. Na pewno jednak nie był w niej obecny w takim stopniu, na jaki zasługiwał, bo do tego byłby potrzebny normalny, niepodległy kraj.
Rozmawiała Anna Kruszyńska (PAP)
akr/ skp /
