Most nad ul. Chłodną łączący dwie części getta. 1942 r. Źródło: Wikimedia Commons/Bundesarchiv
75 lat temu, 26 stycznia 1942 r., Niemcy otworzyli drewniany most dla pieszych nad ul. Chłodną przy skrzyżowaniu z ul. Żelazną łączący tzw. duże i małe getto warszawskie. „Choć most jest symbolem tego, co łączy, to w tym przypadku symbolizował podział i zniewolenie Żydów” – mówi prof. Jacek Leociak.
Na północ od Chłodnej, która była ulicą aryjską rozpościerało się „duże getto” z przewagą najuboższej ludności. To tam mieszkała biedota, tłoczyli się przesiedleńcy, drobni handlarze i rzemieślnicy. Na południe zaś znajdowało się małe getto, w którym mieszkali ludzie zamożniejsi, swoista elita: inteligenci, bogaci mieszczanie. Tam też mieścił się m.in. Judenrat, a także, uchodząca za jedną z najlepszych ulic w getcie, ulica Sienna - podaje ŻIH.
Chcąc usprawnić komunikację w najbardziej newralgicznym miejscu warszawskiego getta, na początku 1942 roku Niemcy przerzucili nad aryjską Chłodną drewnianą kładkę dla pieszych natomiast dla ruchu kołowego, przede wszystkim riksz, które były najpopularniejszym środkiem komunikacji w getcie, zainstalowali na skrzyżowaniu Chłodna-Żelazna specjalne wrota.
Pierwszą próbę utworzenia getta w Warszawie Niemcy podjęli już na początku listopada 1939 r. ogłaszając, że wszyscy Żydzi w ciągu trzech dni mają zebrać się na terenie dzielnicy żydowskiej. Pertraktacje spowodowały wówczas tymczasowe zaniechanie tych działań. Od połowy listopada przy wylotach niektórych ulic dzielnicy żydowskiej władze niemieckie zaczęły jednak umieszczać ogrodzenia z drutu kolczastego i tablice z napisami "Zaraza, wstęp dla żołnierzy wzbroniony". Pod koniec miesiąca wydano rozporządzenie o obowiązku noszenia przez Żydów opasek z gwiazdą Dawida.
W drugiej połowie marca 1940 r. władze niemieckie zażądały od Judenratu, by na własny koszt rozpoczął budowę muru wokół dzielnicy żydowskiej. W tym samym czasie doszło w Warszawie do zamieszek antysemickich inspirowanych przez Niemców, które miały uzasadniać konieczność przeniesienia ludności żydowskiej do getta dla ochrony przed Polakami. W czerwcu zakończono prace nad budową muru getta. 7 sierpnia 1940 r. władze niemieckie nakazały ludności żydowskiej natychmiastowe opuszczenie dzielnicy niemieckiej. 13 września generalny gubernator Hans Frank wydał rozporządzenie o ograniczeniu swobodnego wyboru zamieszkania przez Żydów w Generalnym Gubernatorstwie.
2 października 1940 r. szef dystryktu warszawskiego Ludwig Fischer podpisał zarządzenie o utworzeniu warszawskiego getta, które 16 listopada zostało ostatecznie zamknięte. Przez kolejne miesiące jego granice wciąż zmieniano zmniejszając obszar. Początkowo obejmowało teren ograniczony ulicami: Bagno, pl. Grzybowskim, Elektoralną, pl. Bankowym, Ogrodem Krasińskich, Nowolipkami, Świętojerską, Freta, Sapieżyńską, Konwiktorską, Stawki, Okopową, Żelazną, Wronią, Waliców, Żelazną i Sienną.
Obszar od pl. Mirowskiego i części ul. Chłodnej jako ważny trakt komunikacyjny był wyłączony z getta. W grudniu 1941 r. wyłączono z getta teren na zachód od ul. Żelaznej, pomiędzy ul. Leszno i ul. Grzybowską, co spowodowało podział getta na dwie części tzw. małe i duże. 26 stycznia 1942 r. otwarto dla pieszych drewniany most nad ulicą Chłodną przy skrzyżowaniu z ulicą Żelazną łączący obie części getta.
„Choć most jest symbolem tego, co łączy, to w tym przypadku symbolizował podział i zniewolenie Żydów” – mówił portalowi dzieje.pl prof. Jacek Leociak. Dziś w tym miejscu znajduje się symboliczna rekonstrukcja kładki.
Warszawskie getto było największym spośród założonych przez Niemców. W marcu 1941 r. liczba jego mieszkańców osiągnęła maksimum i wyniosła ok. 460 tys. osób. Przez cały ten czas jego mieszkańcy żyli w nieludzkich warunkach, umierając z głodu i chorób. 22 lipca 1942 r. w getcie rozpoczęła się wielka akcja wysiedleńcza, w ramach której ok. 254 tys. Żydów wywieziono do obozu zagłady w Treblince.
Most funkcjonował jedynie przez pół roku od stycznia do sierpnia 1942 r. Po wielkiej akcji likwidacyjnej getta warszawskiego kładka przestała być potrzebna i została rozebrana.
28 lipca 1942 r. w getcie powstała pierwsza Żydowska Organizacja Bojowa (ŻOB), którą 15 października 1942 r. rozszerzono o kolejne ugrupowania. Poza ŻOB w getcie działał także Żydowski Związek Wojskowy (ŻŻW), który powstał pod koniec 1939 r. z inicjatywy środowiska Żydów, byłych żołnierzy WP. Organizacje włączyły się w powstanie przeciw Niemcom, które wybuchło 19 kwietnia 1943 r., kiedy na teren getta wkroczyły oddziały SS. Walki powstańcze trwały do 16 maja. Tego dnia ogłoszono koniec akcji pacyfikacyjnej i wysadzono w powietrze Wielką Synagogę na Tłomackiem.
Getto warszawskie zostało zrównane z ziemią. Według niemieckich raportów od 20 kwietnia do 16 maja 1943 r. w wykrytych i zlikwidowanych bunkrach znajdowało się ponad 56 tys. Żydów. Około 6 tys. zginęło na miejscu w walce, na skutek pożarów czy zaczadzenia. 7 tys. Żydów naziści zamordowali na terenie getta, tyle samo wysłano do Treblinki. Pozostała grupa ok. 36 tys. została wysłana do innych obozów głównie do Auschwitz i Majdanka. (PAP)
akn/ ls/
