IPN zakończył ponad 2,5 tys. śledztw w sprawie zbrodni nazistowskich

Większość śledztw zakończyła się umorzeniem, ale ich wartość jest nie do przecenienia ze względu na ustalenie okoliczności zbrodni, tożsamości ich sprawców, a także osób pokrzywdzonych - ocenił prokurator IPN, Zygmunt Kacprzak, w wywiadzie dla PAP.

W sobotę mija 65. rocznica rozpoczęcia Procesu Norymberskiego, podczas którego Międzynarodowy Trybunał Wojskowy sądził 22 zbrodniarzy wojennych III Rzeszy, m.in. marszałka Rzeszy, d-cę lotnictwa, twórcę Gestapo Hermanna Goeringa, ministra spraw zagranicznych Joachima von Ribbentropa i generalnego gubernatora w okupowanej Polsce Hansa Franka. W wyniku procesu, który zakończył się 1 października 1946 r., na śmierć skazano 12 oskarżonych, trzech - na dożywocie, czterech - na długoletnie więzienie, a trzech - uniewinniono.

W Polsce po 2000 r. ściganiem zbrodniarzy nazistowskich zajmuje się Instytut Pamięci Narodowej. Wcześniej zajmowała się tym powołana w 1945 r. Główna Komisja Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce, którą w 1949 r. przekształcono w Główną Komisję Ścigania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce. Działała ona do 1984 r., po którym rozpoczęto tworzenie Głównej Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu - Instytut Pamięci Narodowej. W 1999 r. na mocy ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej, Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu znalazła się w jego strukturach jako Pion Śledczy IPN.

"W latach 2000-2010 zakończono 2516 śledztw (z ogólnej liczby 2840) w sprawach zbrodni nazistowskich i przesłuchano 15 393 świadków" - poinformował PAP Kacprzak. Zwrócił uwagę, że IPN prowadzi dwa razy więcej śledztw związanych ze zbrodniami komunistycznymi; w latach 2000-2009 było ich ponad 5,5 tys.

"W przypadku zbrodni nazistowskich śledztwa IPN są najczęściej umarzane z powodu śmierci sprawców lub ich niewykrycia. Wynika to z upływu czasu; badamy zdarzenia, które miały miejsce ponad 65 lat temu, trudno zatem, by każde śledztwo kończyć aktem oskarżenia" - tłumaczył śledczy.

Do tej pory IPN wniósł dwa akty oskarżenia w sprawie zbrodni nazistowskich, z których jeden zakończył się prawomocnym wyrokiem. W 2001 r. sąd w Koninie skazał Henryka M. na 8 lat więzienia za udział w zbrodni ludobójstwa w hitlerowskim obozie zagłady w Chełmnie nad Nerem. Henryk M. pomagał hitlerowcom w eksterminacji ludności, głównie Żydów. Jako jeden z ośmiu polskich pomocników, wybranych przez Niemców, bił przywiezionych na śmierć pejczem, odbierał im kosztowności, ubrania i wprowadzał do ciężarówek, w których zabijano ofiary spalinami.

"To była starannie przemyślana mistyfikacja. Ofiarom tworzono iluzję, że idą do łaźni; wypisywano nawet pokwitowania na zabierane kosztowności" - opowiadał Kacprzak, który prowadził śledztwo w tej sprawie.

W drugim przypadku nie udało się odczytać aktu oskarżenia, ponieważ oskarżony o udział w zabójstwie członków i współpracowników oddziału Armii Krajowej Piotr W. zmarł. W kwietniu 1944 r. Piotr W. ujawnił funkcjonariuszom Gestapo w Zakopanem dane żołnierzy AK, a następnie w lipcu 1944 r. uczestniczył w ich zatrzymaniu, wskazując najbardziej aktywnych. Zatrzymani zostali potem rozstrzelani w obozie w Płaszowie.

Prokurator IPN tłumaczył jednak, że wniesienie aktu oskarżenia - wbrew powszechnej opinii - nie jest miarą sukcesu prac Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu IPN.

"Zdarza się, że ludzie spoza IPN mówią nam: +Pokażcie efekt swojej pracy+ albo pytają: +Ile wnieśliście aktów oskarżenia?+. Odpowiem tak: nasza ustawa o IPN-ie jest tak skonstruowana, że mamy prowadzić postępowanie niezależnie od tego, czy sprawca żyje, czy nie. I celem naszej pracy jest ustalenie i wszechstronne wyjaśnienie okoliczności zbrodni, jej sprawców, a także ustalenie osób pokrzywdzonych. To jest główne zadanie dla pionu śledczego i w tym zakresie jest realizowane" - powiedział Kacprzak.

"W postępowaniach gromadzimy niezwykle cenny materiał dowodowy, a jego wartość nie jest jeszcze rozpoznana, bo wymaga badań historycznych" - podkreślił prokurator.

W jego ocenie, największym problemem w prowadzonych przez IPN sprawach jest docieranie do świadków. "Wiadomo, że są to osoby w podeszłym wieku, dla których wspominanie zbrodni jest dużym przeżyciem. Bywa, że zamieszkują w odległych miejscach, do których prokurator IPN-u musi dotrzeć. Z własnego doświadczenia wiem, że także rozpoczęcie przesłuchania nie jest łatwe; rozmowa najpierw dotyczy okupacji, a dopiero potem stopniowo dociera do sedna, czyli relacji o zbrodniach" - mówił Kacprzak.

Każdego roku Oddziałowe Komisje Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu IPN prowadzą średnio od 350 do 400 śledztw w sprawach zbrodni nazistowskich. "W różnych latach to się różnie kształtowało. To jest tak, że część z nich jest zakończona, a część musi być kontynuowana w następnych latach" - wyjaśnił. Dodał, że pod koniec października 2010 r. IPN prowadził 400 śledztw dotyczących zbrodni nazistowskich.

Wśród obecnie prowadzonych śledztw w sprawach zbrodni nazistowskich Kacprzak wymienił m.in. śledztwo w sprawie zabójstw więźniów obozu koncentracyjnego Stutthof, na których przeprowadzano pseudomedyczne eksperymenty, dochodzenie w sprawie zbrodni na terenie Zamojszczyzny, gdzie w ramach planu germanizacji Ziemi Zamojskiej odbierano dzieci ich rodzicom, i śledztwo w sprawie zabójstwa prezydenta Warszawy Stefana Starzyńskiego, którego okoliczności do tej pory nie są jasne.

"Trzeba zwrócić uwagę na specyfikę tych śledztw. Dotyczą one odległych zdarzeń, co wiąże się z żmudnym poszukiwaniem dokumentów po różnych archiwach państwowych i kościelnych. To nie jest tak, że całość dokumentacji jest w archiwum IPN-u. W uzyskiwaniu dokumentów, np. o działalności różnych zbrodniczych formacji, współpracujemy też z wymiarem sprawiedliwości w innych krajach" - zaznaczył Kacprzak. Wśród instytucji, z którymi współpracuje IPN, wymienił m.in. Centrum Szymona Wiesenthala z siedzibą w Los Angeles oraz Centralę Badania Zbrodni Narodowosocjalistycznych w niemieckim Ludwigsburgu.

W działalności pionu śledczego w zakresie ścigania zbrodni nazistowskich niezwykłym doświadczeniem - zdaniem prokuratora IPN - było przeprowadzenie dwóch śledztw w sprawie kradzieży dóbr kultury.

Jedno śledztwo dotyczyło kradzieży w grudniu 1940 r. 74 dokumentów pergaminowych z XIII-XV wieku, określanych mianem dokumentów Zakonu Krzyżackiego. "Kradzieży tych dokumentów z Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie dokonali dr Erich Weise oraz dr Kurt Forstreuter. Tym samym dopuścili się zbrodni wojennej grabieży dóbr kultury. Nie przedstawiono im zarzutów ponieważ ustalono, że obaj już nie żyją" - poinformował prokurator IPN.

Druga sprawa dotyczyła kradzieży obrazu "Schody pałacowe" XVIII-wiecznego malarza weneckiego Francesco Guardiego. Dowody wskazywały, że jednym ze sprawców grabieży mógł być Kajetan Muehlmann. IPN zwrócił się o pomoc prawną do USA, ponieważ ustalono, że Muehlmann w 1945 r. został zatrzymany przez żołnierzy amerykańskich i był przesłuchiwany przez jednostki dochodzeniowe ds. grabieży dzieł sztuki. Ustalono, że podejrzany zmarł w 1958 r.

We współpracy z MSZ prokuratorzy IPN ustalili, że obraz znajduje się w Galerii Państwowej w Stuttgarcie, a dokumenty Zakonu Krzyżackiego - w Archiwum Pruskiej Fundacji Kultury w Berlinie. Wystąpili do władz niemieckich z wnioskiem o zabezpieczenie i wydanie zrabowanych przedmiotów. Niemcy oświadczyli jednak, że wydanie dzieł nie jest możliwe.

"Te śledztwa miały charakter precedensowy. Mimo że nie udało się odzyskać zrabowanych dzieł, nie zniechęci to IPN-u do podejmowania kolejnych tego rodzaju śledztw. Ich prowadzenie pozwala na utrwalenie w sposób procesowy materiału dowodowego, który może zostać wykorzystany w badaniach historycznych, a poza tym w prowadzonych ze stroną niemiecką rozmowach dyplomatycznych dotyczących zwrotu dóbr kultury" - zauważył prokurator IPN.

Norbert Nowotnik (PAP)

nno/ hes/

Na zdjęciu: szef pionu śledczego IPN prof. Witold Kulesza (z lewej) podczas prac ekshumacyjnych prowadzonych w Jedwabnem. 31.05.2001.