Andriej Sacharow. Źródło: Wikimedia Commons
30 lat temu, 14 grudnia 1989 roku, zmarł Andriej Sacharow – wybitny fizyk nazywany „ojcem radzieckiej bomby wodorowej”, a później dysydent, obrońca praw człowieka i laureat pokojowej Nagrody Nobla; człowiek, którego uznawano za sumienie Rosji.
Sacharow urodził się 21 maja 1921 roku w Moskwie; jego ojciec był wykładowcą fizyki w Moskiewskim Instytucie Pedagogicznym i autorem podręczników z tej dziedziny. W 1938 roku Sacharow rozpoczął studia na wydziale fizyki Moskiewskiego Uniwersytetu Państwowego. Absolwentem tej uczelni został już w czasie II wojny światowej, gdy w trakcie ewakuacji trafił do Aszchabadu. W 1942 roku został skierowany do zakładów wojskowych w Uljanowsku, gdzie pracował jako inżynier i opracował kilka wynalazków z zakresu metod kontroli produkcji. Z lat wojny pochodzą także jego pierwsze prace naukowe.
Prof. M. Kornat: ZSRR, a obecnie Rosja, nie stosuje taryfy ulgowej wobec słabych
Już po wojnie, w 1945 roku Sacharow rozpoczął studia doktoranckie w Instytucie Fizyki Akademii Nauk ZSRR (FIAN). Uzyskał kolejno stopień doktorski i habilitację; w 1953 roku został przyjęty do Akademii Nauk. W 1948 roku dołączył do grupy naukowców pracujących nad stworzeniem nowej broni i w 1950 roku wraz z Igorem Tammem doprowadził do pierwszej kontrolowanej reakcji termojądrowej. Praca tej grupy skutkowała udanym testem radzieckiej bomby wodorowej w sierpniu 1953 roku.
Sacharow nie zadowolił się jednak wygodnym życiem i sławą jednego z największych fizyków tamtych czasów i już pod koniec lat 50. popadł w konflikt z władzami. Konsekwentnie protestował przeciw zbyt wielu niepotrzebnym wybuchom jądrowym. W 1958 roku opublikował artykuły, w których poruszał kwestię szkodliwego wpływu takich prób i w tym samym roku podjął zabiegi o przedłużenie przez ZSRR moratorium na przeprowadzanie eksplozji.
Józef Stalin (1879-1953)
Występował też w obronie dysydentów więzionych za swoje przekonania. Stanął po stronie Żydów, którym odmawiano prawa do emigracji, jak i katolickich księży na Litwie prześladowanych przez władze. W 1966 roku podpisał list działaczy kultury przeciwko rehabilitacji Józefa Stalina, skierowany do ówczesnego przywódcy ZSRR Leonida Breżniewa.
Równolegle z działalnością badawczą - w latach 1967-1980 opublikował 15 prac naukowych - Sacharow stał się jednym z twórców powstającego w latach 70. w ZSRR ruchu obrony praw człowieka. W 1968 roku napisał manifest "Rozmyślania o postępie, pokojowym współistnieniu i wolności intelektualnej", w którym wzywał do współpracy ZSRR i USA i połączenia wysiłków obu mocarstw na rzecz walki z globalnymi zagrożeniami: głodem, przeludnieniem i zanieczyszczeniem środowiska naturalnego. Memorandum to zostało opublikowane na Zachodzie. W 1970 roku był jednym z założycieli Moskiewskiego Komitetu Praw Człowieka. Apelował o zniesienie kary śmierci, umożliwienie prawa do emigracji, przeciwko przymusowemu "leczeniu" dysydentów w szpitalach psychiatrycznych.
Sacharow otwarcie krytykował absurdy ZSRR, zarówno w życiu społeczno-politycznym, jak i gospodarczym. Jego książki, obnażające system sowiecki, ukazywały się na Zachodzie w wielomilionowych wydaniach. W 1975 roku został uhonorowany pokojową Nagrodą Nobla. Uznaniu na świecie towarzyszyły coraz silniejsze represje ze strony władz w Moskwie.
Jacek Winkler – Polak w walce z sowieckim imperium w Afganistanie
Za protesty przeciwko agresji ZSRR na Afganistan został - wraz z żoną, Jeleną Bonner - zesłany 22 stycznia 1980 roku do miasta Gorki (obecnie Niżny Nowogród). Krótko wcześniej, 8 stycznia 1980 roku, decyzją Prezydium Rady Najwyższej ZSRR pozbawiono go wszystkich nagród i odznaczeń państwowych, w tym trzykrotnie przyznanego mu odznaczenia Bohatera Pracy Socjalistycznej. Na zesłaniu, żyjąc w warunkach niemal całkowitej izolacji, przeprowadził trzy długotrwałe głodówki.
Zesłanie Sacharowa uchylił w roku 1986 ówczesny przywódca ZSRR, twórca pieriestrojki Michaił Gorbaczow. Po powrocie do Moskwy Sacharow odmówił ponownego przyjęcia odebranych mu wcześniej nagród państwowych do czasu rehabilitacji wszystkich prześladowanych za przekonania przez władze radzieckie. Stanowczo domagał się demokratyzacji ZSRR i przekształcenia tego państwa w dobrowolny związek wolnych republik.
Rozpad Związku Sowieckiego (ANIMACJA)
W latach pieriestrojki, w 1988 roku Sacharow po raz pierwszy wyjechał za granicę, gdzie spotkał się z ówczesnymi przywódcami USA, Francji i Wielkiej Brytanii: Georgem Bushem, Francoisem Mitterrandem, Margaret Thatcher. W marcu 1989 roku został wybrany deputowanym Zjazdu Deputowanych Ludowych (organu ustawodawczego ZSRR) i był tam jednym z liderów Międzyregionalnej Grupy Deputownych, pierwszej w ZSRR legalnej opozycji parlamentarnej.
Sacharow nie dożył rozpadu ZSRR. Uznawany do końca życia, tak w kraju jak i poza jego granicami za wybitny autorytet moralny, zmarł 14 grudnia 1989 roku w wieku 68 lat. Został pochowany w Moskwie na Cmentarzu Wostriakowskim.
Rokrocznie unijny Parlament Europejski przyznaje Nagrodę im. Sacharowa za działalność w dziedzinie praw człowieka. Nagrodę ustanowiono w roku 1988 jeszcze za życia Sacharowa. Jest przyznawana osobom i organizacjom, które bronią praw człowieka, narażając się nierzadko na niebezpieczeństwo.
Z Moskwy Anna Wróbel (PAP)
awl/ jo/ mal/
