"Dama z gronostajem" Leonadra da Vinci. Fot. PAP/S. Rozpędzik
Muzeum Książąt Czartoryskich, związane z nazwiskiem jednej z najwybitniejszych rodzin magnackich dawnej Polski, to jedno z najstarszych placówek muzealnych w Polsce. Muzeum, założone w 1801 roku w Puławach przez księżnę Izabelę z Flemmingów Czartoryską, miało od początku swego istnienia charakter narodowy. Głównym celem Muzeum było zachowanie dla przyszłych pokoleń Polaków zabytków kultury i sztuki, przede wszystkim świadectw dotyczących historii Polski, które ocalone zostały przez księżną Izabelę.
Stąd nad wejściem do jednego z dwóch budynków Muzeum – Świątyni Sybilli zamieszczona została dewiza "Przeszłość Przyszłości". Ta idea bezcennej kolekcji Czartoryskich, zaliczanej do najważniejszych w Polsce, nabrała szczególnego znaczenia w grudniu 2016 roku, kiedy to Fundacja Książąt Czartoryskich powołana w 1991 roku przez Adama Karola Czartoryskiego w celu sprawowania pieczy nad zbiorami Muzeum Książąt Czartoryskich w Krakowie podpisała umowę o przekazaniu Skarbowi Państwa całej kolekcji Czartoryskich.
Licząca łącznie 86 tys. obiektów muzealnych kolekcja stała się integralną częścią Muzeum Narodowego w Krakowie, a polskie zbiory narodowe zostały wzbogacone o wybitne dzieła sztuki światowej klasy, jak choćby "Dama z gronostajem" Leonarda da Vinci (ok. 1490), "Krajobraz z miłosiernym Samarytaninem" Rembrandta van Rijn (1638), czy ryciny Albrechta Dürera lub Jana Matejki "Polonia – Rok 1863". Obok malarstwa, rysunków, grafiki i rzeźby w skład kolekcji wchodzą także: broń, numizmaty, biżuteria, przedmioty codziennego użytku, sarkofagi, mumie, relikwie. Ogromna część obiektów związana jest z pamięcią narodu, są to m.in. buławy hetmańskie, trofea wiedeńskie, pamiątki po Tadeuszu Kościuszce, generale Kniaziewiczu, maska pośmiertna Chopina. Kolekcja liczy także 250 tys. obiektów bibliotecznych: ksiąg, rękopisów i starodruków, wśród nich bezcenne dla dziedzictwa kulturowego Polski obiekty, takie jak: akt unii polsko-litewskiej w Horodle (1413), akt hołdu pruskiego (1525) czy rękopisy „Kronik” Jana Długosza (http://mnk.pl/dzial-zbiorow-muzeum-ksiazat-czartoryskich; http://mnk.pl/biblioteka-ksiazat-czartoryskich).
HISTORIA KOLEKCJI
Muzeum mieszczące się w Puławach w dwóch budynkach: Świątyni Sybilli i Domu Gotyckim, było kolekcją historyczno-artystyczną, w pewnym sensie sentymentalną. Gromadzono tam dzieła sztuki, obiekty rzemiosła artystycznego, militaria i pamiątki związane z postaciami znaczącymi dla historii Polski oraz Europy. Klęska powstania listopadowego i zagrożenie konfiskaty zbiorów, zmusiły Czartoryskich do opuszczenia Puław i rozproszenia kolekcji oraz wywiezienia jej przeważającej części do Paryża, gdzie przechowywana była w Hôtel Lambert. Rozbudowywana w Paryżu przez księcia Władysława Czartoryskiego kolekcja, została przeniesiona na tereny ziem polskich – do majątków ziemskich rodziny Czartoryskich w ówczesnym zaborze austriackim w 1870 roku, m. in. ze względu na niebezpieczeństwa, na jakie narażone były zbiory w okresie Komuny Paryskiej.
Muzeum z Biblioteką oraz rezydencja rodziny Czartoryskich zostały przeniesione do Krakowa w 1876 roku, znajdując swoją siedzibę w zespole budynków położonych przy ulicach Św. Jana oraz Pijarskiej. W jeden kompleks muzealny złączone zostały przez francuskiego architekta Maurycego Gabriela Ouradou: dawny budynek Arsenału miejskiego, budynek dawnego klasztoru Pijarów oraz trzy kamienice na rogu ulic. Udostępniona publiczności w nowej siedzibie kolekcja, była nie tylko zbiorem znacznie powiększonym, ale także z odmienionym charakterem, gdzie sentymentalizm zastąpiony został nowoczesną jak na tamte czasy galerią. Władysław Czartoryski zabezpieczył także działalność Muzeum i Biblioteki, powołując w 1897 roku tzw. Ordynację Sieniawską - fundację gwarantującą zachowanie Muzeum i Biblioteki w nienaruszalnym stanie, która przetrwała do 1945 roku.
Muzeum poniosło poważne straty w czasie II wojny światowej, kiedy to zbiory zostały częściowo rozgrabione przez hitlerowców. Fundacja XX. Czartoryskich do najważniejszych strat zalicza „Portret młodzieńca” pędzla Rafaela, tzw. „Szkatułę królewską” oraz złotnictwo starożytne i nowożytne. Po objęciu władzy przez obóz komunistyczny, w 1945 roku Muzeum dostało się pod zarząd Państwa, a w 1950 roku stało się jednym z oddziałów Muzeum Narodowego w Krakowie.
Zbiory odzyskane zostały przez Adama Karola Czartoryskiego w 1989 roku (dzięki przełomowi politycznemu) i powołana została Fundacja XX. Czartoryskich, kontynuująca tradycje Ordynacji Sieniawskiej. Pozostające w depozycie Muzeum Narodowego w Krakowie zbiory Czartoryskich zostały wykupione 29 grudnia ubiegłego roku przez Skarb Państwa za kwotę 100 mln euro wraz z należącymi do rodziny nieruchomościami oraz prawem ewentualnych roszczeń związanych z możliwością odzyskania w przyszłości ok. 840 dzieł sztuki, należących do kolekcji, uznawanych za zaginione. Zbiory przekazane zostały do Muzeum Narodowego w Krakowie, gdzie mają być eksponowane w Muzeum Książąt Czartoryskich po zakończeniu remontu budynków przy ul. Św. Jana i Pijarskiej.
W dniu przejęcia zbiorów przez państwo, Zarząd Fundacji XX. Czartoryskich wskazał ten dzień jako bardzo ważny dla polskiego dziedzictwa kulturowego. „Wypełniona została wola księżnej Izabeli Czartoryskiej, aby bezcenne, składające się z tysięcy dzieł sztuki zbiory książąt Czartoryskich były własnością narodu polskiego. (...) Mamy również nadzieję, że dzięki temu darowi zbiory będą dostępne dla jeszcze większej liczby obywateli oraz, że będą chlubą wszystkich Polaków” (http://www.muzeum-czartoryskich.krakow.pl/pl/o-fundacji.html).
NAJCENNIEJSZE
W trakcie trwającego od 2010 roku remontu Muzeum Książąt Czartoryskich, otwarty dla publiczności jest wyłącznie Arsenał przy ul. Pijarskiej 8, w którym od 6 kwietnia br. prezentowana jest wystawa "Najcenniejsze. Kolekcja Książąt Czartoryskich".
Ekspozycja uwidacznia wielką różnorodność dzieł sztuki i pamiątek historycznych z tej kolekcji (sztuka starożytna, malarstwo, rzemiosło artystyczne, militaria, rysunek i grafika, zbiory biblioteczne) oraz równie imponującą rozpiętość czasową – od starożytnego Egiptu aż po wiek XIX. Kurator wystawy – Janusz Wałek – zaznacza na ekspozycji dwa zasadnicze nurty tego muzeum. Jednym z nich jest nurt patriotyczno-historyczny, reprezentowany przez obiekty wiążące się z wybitnymi postaciami historii i kultury (m.in. Stanisławem Żółkiewskim i Stefanem Czarnieckim, królem Janem III Sobieskim, Tadeuszem Kościuszką i księciem Józefem Poniatowskim, a także Petrarką, Szekspirem, Janem Jakubem Rousseau i Napoleonem Bonaparte). Nurt artystyczny to arcydzieła światowego malarstwa. Oprócz wspomnianego już krajobrazu Rembrandta, zobaczyć możemy późnogotyckie i wczesnorenesansowe obrazy włoskie i niderlandzkie, np. „Ukrzyżowanie” Mistrza Piety, czy „Zwiastowanie” z kręgu Dirka Boutsa, a także renesansowe obrazy włoskie, niemieckie oraz francuskie. Jedną z prac z pogranicza obu nurtów jest alegoryczny obraz upadku powstania styczniowego (1863-1864) – niedokończone dzieło Jana Matejki „Polonia” (Zakuwana Polska).
Jak podkreśla kurator ekspozycji: „Wystawa stwarza niepowtarzalną okazję do wkroczenia w krąg gabinetu sztuki i osobliwości, operującego zaskakującymi zestawieniami obiektów, nie liczącego się z ich chronologią, podręcznikowymi klasyfikacjami, a nawet rangą artystyczną”. Stąd dzieła sztuki malarskiej mieszają się tu z sarkofagami egipskimi i etruskimi, dziełami sztuki greckiej i rzymskiej, średniowiecznymi emaliami i wyrobami z kości słoniowej, włoskimi wyrobami majolikowymi, czy szkłem i srebrem. Przykłady europejskiego i polskiego uzbrojenia oraz broni (np. fragmenty garnituru renesansowej zbroi na jeźdźca i konia po arcyksięciu Ferdynandzie VII, gubernatorze Niderlandów, polska zbroja karacenowa), zestawiane są na wystawie z pamiątkami, pochodzącymi z różnych okresów: np. butelka z kryształu górskiego łączona z królem Francji Franciszkiem I, renesansowa tarcza wróżebna, wiązaną z królem Janem III Sobieskim, odlew dłoni Fryderyka Chopina, czy też klucz do omówionej wyżej Świątyni Sybilli w Puławach.
Na wystawie prezentowane są też zmiennie zbiory Biblioteki Książąt Czartoryskich. Wystawa pokazuje poprzez wybór nie tylko różnorodność tych zbiorów i ich ogromny walor jako homogenicznej, uzupełniającej się nawzajem kolekcji, ale także konieczność szerszego udostępnienia tych zbiorów w przyszłości na stałej ekspozycji, mogącej zaprezentować pełen obraz tej cennej kolekcji.
NOWA EKSPOZYCJA KOLEKCJI
Muzeum Narodowe w Krakowie we współpracy ze Stowarzyszeniem Architektów Polskich Oddział w Krakowie 16 marca 2017 roku ogłosiło realizacyjny, dwuetapowy konkurs na opracowanie projektu nowej ekspozycji i aranżacji wnętrz w Pałacu Książąt Czartoryskich w Krakowie (http://www.sarp.krakow.pl/konkursy,832,Konkurs_MNK_i_SARP_Muzeum_Czartoryskich.html).
Scenariusz ekspozycji zakłada pokazanie ok. 1100 obiektów (w tym obrazów, grafik, rękopisów i starodruków oraz militariów i przedmiotów codziennego użytku) w 24 salach na dwóch piętrach Pałacu. 16 sierpnia rozstrzygnięto konkurs na projekt nowej ekspozycji i aranżacji wnętrz Pałacu. W skład jury weszli przedstawiciele Muzeum Narodowego w Krakowie, Stowarzyszenia Architektów Polskich, Akademii Sztuk Pięknych i Małopolski Wojewódzki Konserwator Zabytków. Zwycięzcą konkursu została pracownia ART FM Sp. z o.o. w składzie: Magdalena Piwek, Maksymilian Majoch, Mieczysław Bielawski oraz Łukasz Markiewicz.
Projekt zakłada stworzenie kompleksowej, jednorodnej realizacji, która będzie odpowiadała wymogom nowoczesnego muzealnictwa. Nowa aranżacja wnętrz Pałacu wraz z rozbudowaną ekspozycją będą minimalistyczne, wydobywające historyczny charakter budynku i rangę kolekcji. Proste formy mają w dyskretny sposób dopełnić zabytkowe wnętrza. Dominującymi kolorami będą biel, czerń i mosiądz. Istotną rolę ma odgrywać interaktywne światło, które będzie kierować uwagą zwiedzającego. We wnętrzach architekci zastosują zabieg lustrzany – gabloty, szafy i ławki będą zrobione z wypolerowanego metalu, który przypomina lustro – dzięki czemu nowe elementy aranżacji pozostaną w ukryciu, nie zakłócając odbioru obiektów z kolekcji Czartoryskich. Dla przykładu – najznamienitsze bodaj dzieło kolekcji „Dama z gronostajem” Leonarda da Vinci będzie prezentowane w osobnym pomieszczeniu, w którym – poza zawieszoną na ścianie gablotą z obrazem, będzie tylko ławka, odbijająca posadzkę, co da wrażenie, że ławki tej nie ma.
„Mamy nadzieję, że odnowione muzeum Książąt Czartoryskich w Krakowie stanie się perłą wśród muzeów kolekcjonerskich na świecie” – powiedziało jury.
Otwarcie nowych wnętrz Pałacu przewidziane jest na grudzień 2019 r.
Nagrodzone prace będzie można oglądać od 18 sierpnia do 15 września w ramach wystawy plenerowej na placu przed Arsenałem Muzeum Książąt Czartoryskich.
Małgorzata Paluch-Cybulska
Źródło: Muzeum Historii Polski
