Żołnierze 51 Pułk Piechoty podczas akcji "Burza" - Okręg Tarnopol Armii Krajowej. Lipiec, 1944 r. Fot. NAC
27 września 1939 roku powołano Służbę Zwycięstwu Polski, zalążek Polskiego Państwa Podziemnego, jedynej w skali światowej organizacji, w której mimo terroru okupanta funkcjonowały wszystkie organy państwowe, zarówno cywilne, jak i wojskowe.
W nocy z 26 na 27 września 1939 roku, kilkanaście godzin przed kapitulacją obleganej przez Niemców stolicy, grupa wyższych oficerów z gen. Michałem Karaszewiczem-Tokarzewskim, przy współudziale prezydenta miasta Stefana Starzyńskiego, zawiązała konspiracyjną organizację Służba Zwycięstwu Polski. Stała się ona zalążkiem rozbudowanego potem Państwa Podziemnego.
Działało ono w latach 1939-1945, kierowane z wolnych krajów sojuszniczych przez w pełni legalne władze naczelne RP: prezydenta, rząd i Naczelnego Wodza oraz ich krajowe przedstawicielstwa. Polskie Państwo Podziemne wypełniało wszystkie funkcje: władczą, organizatorską, wojskową i opiekuńczą.
Podziemnym parlamentem, reprezentującym największe stronnictwa polityczne: Stronnictwo Ludowe, Polską Partię Socjalistyczną, Stronnictwo Narodowe oraz Stronnictwo Pracy był w latach 1940-43 Polityczny Komitet Porozumiewawczy, od 1943 do 1944 - Krajowa Rada Polityczna, a od 1944 roku do końca wojny - Rada Jedności Narodowej.
Najwyższą władzę sprawował Delegat Rządu na Kraj (od maja 1944 w randze wicepremiera), kierując zakonspirowanym aparatem administracji cywilnej - Delegaturą Rządu na szczeblu centralnym, w województwach i powiatach. Delegatura składała się z 18 departamentów, organizowała i wspomagała dziedziny życia zakazane przez okupanta: szkolnictwo, kulturę i naukę, opiekę społeczną i sądownictwo.
Utworzona 27 września 1939 roku Służba Zwycięstwu Polski została przekształcona najpierw w 1940 roku w Związek Walki Zbrojnej, a następnie rozkazem Naczelnego Wodza z 14 lutego 1942 roku w Armię Krajową (AK), w skład której weszło ok. 200 organizacji wojskowych, zarówno spod okupacji niemieckiej, jak i sowieckiej.
Wobec zamknięcia przez okupanta szkół średnich i wyższych (pozostało jedynie siedmioletnie szkolnictwo podstawowe i zawodowe), rozwinęła się dobrze funkcjonująca sieć tajnego nauczania. W tajnych drukarniach wydawano prasę informacyjno-polityczną, literaturę: poezję i prozę, podręczniki, publicystykę. Organizowano konspiracyjne koncerty, przedstawienia teatralne, wieczory autorskie i wykłady naukowe.
W działalności opiekuńczej (stypendia, zapomogi, organizowanie posiłków dla potrzebujących, zwłaszcza dzieci i młodzieży) częściowo korzystano z pomocy jawnie działających organizacji, takich jak Czerwony Krzyż i Rada Główna Opiekuńcza.
Departamenty Delegatury prowadziły studia przygotowujące rozwój i rozbudowę Polski po odzyskaniu niepodległości. Obejmowały one m.in. repolonizację odzyskanych Ziem Zachodnich i Północnych. W prowadzeniu walki z okupantem Delegatura współdziałała z siłą zbrojną Państwa Podziemnego, jaką była Armia Krajowa.
Wymiarem sprawiedliwości zajmowało się Kierownictwo Walki Cywilnej (oddzielny organ Delegatury) wraz z Cywilnymi Sądami Specjalnymi i Państwowym Korpusem Bezpieczeństwa (podziemna policja). Sądzono za kolaborację z okupantem i wymierzano sankcje (od bojkotu, chłosty, kontrybucji aż po wyroki śmierci). Wydawano także wyroki za przestępstwa pospolite.
Utworzona 27 września 1939 roku Służba Zwycięstwu Polski została przekształcona najpierw w 1940 roku w Związek Walki Zbrojnej, a następnie rozkazem Naczelnego Wodza z 14 lutego 1942 roku w Armię Krajową (AK), w skład której weszło ok. 200 organizacji wojskowych, zarówno spod okupacji niemieckiej, jak i sowieckiej.
Do walki bieżącej powołano w 1940 roku Związek Odwetu, a poza granicami Rzeczpospolitej na zapleczu frontu wschodniego, utworzono w 1941 roku organizację dywersyjną Wachlarz. W końcu 1942 roku z połączenia tych formacji powstało Kierownictwo Dywersji - Kedyw, w ramach którego powstało wiele oddziałów partyzanckich walczących z okupantem.
Podziemny przemysł zbrojeniowy produkował materiały wybuchowe, pistolety maszynowe, granaty, miny, butelki samozapalające oraz tysiące sztuk amunicji. AK w broń i materiały konieczne do prowadzenia działań bojowych była również zaopatrywana dzięki zrzutom lotniczym dokonywanym przez zachodnich sojuszników.
Biuro Informacji i Propagandy, podlegające Komendzie Głównej Armii Krajowej, prowadziło szeroką działalność informacyjną m.in. za pomocą tajnie drukowanej i kolportowanej prasy oraz skierowaną przeciwko Niemcom wojnę psychologiczną (Akcja N).
W powiązaniu z AK działała podziemna organizacja Związku Harcerstwa Polskiego - Szare Szeregi, której starsi członkowie, przeszkoleni wojskowo, zasilali oddziały dywersyjne Kedywu, słynące z odważnych akcji bojowych.
Armię Krajową wspomagali także tzw. Cichociemni, wyselekcjonowani żołnierze Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, z których 316 po specjalnym przeszkoleniu przerzucono drogą lotniczą do kraju. Stanowili oni jeden z najlepszych bojowo elementów Kierownictwa Dywersji.
Podczas wojny w walce, więzieniach i obozach zginęło ok. 60 tys. żołnierzy AK. Od maja 1944 do maja 1945 do obozów sowieckich wywieziono ponad 30 tys. akowców, z których niemal połowa zaginęła bez śladu. W latach 1945-55 w ramach represji komunistycznego Urzędu Bezpieczeństwa aresztowano ich ok. 40 tys. Połowa nie doczekała amnestii w 1956 roku. Powszechnie za datę oficjalnego ujawnienia nazwy i zadań Polskiego Państwa Podziemnego uznaje się 15 grudnia 1944 roku, kiedy w Stanach Zjednoczonych wyszła książka Jana Karskiego "Tajne państwo". Jednak wokół tej daty toczą się wciąż dyskusje.
Polskie Państwo Podziemne organizując w ramach programu tzw. Walki Cywilnej powszechny opór społeczeństwa, pomagało Polakom przetrwać trudne lata okupacji, stając się znakiem oporu i nadziei na niepodległość. (PAP)
akn/ ls/
