Wizyta Reichsfuhrera SS Heinricha Himmlera w KL Auschwitz. Fot. NAC
Mimo upływu czasu nadal istnieje wiele pól badania zbrodni Trzeciej Rzeszy; pojawiają się też nowe możliwości ujęć i perspektywy badań – mówili historycy podczas wtorkowego otwarcia przygotowanej przez IPN konferencji „Struktury zbrodni” w Katowicach.
W wykładzie inauguracyjnym szef Instytutu Badań Regionalnych Biblioteki Śląskiej prof. Ryszard Kaczmarek zwrócił uwagę na różnice w podejściu do tematu tych zbrodni przez historyków z Niemiec oraz z innych krajów. O ile ci drudzy, także naukowcy polscy, koncentrują się zwykle na okresie drugiej wojny światowej, to badacze niemieccy częściej kładą punkt ciężkości na lata wcześniejsze – od 1933 r.
To przede wszystkim badania niemieckie dotyczą zbrodni we wczesnej fazie reżimu czy zbrodni po anschlussie Austrii w 1938 r., fali terroru po nieudanej tzw. drugiej fazie rewolucji narodowosocjalistycznej, nocy kryształowej czy też wyroków sądów specjalnych (ok. 16 tys. wyroków śmierci wobec obywateli III Rzeszy).
"Struktura zbrodni to nie jest tylko struktura ludzi z SS, SD, Gestapo, batalionów policyjnych; w badaniach niemieckich spektrum odpowiedzialności traktowane jest o wiele szerzej. W badaniach nad Holokaustem pojawiają się nowe grupy zawodowe, nowe grupy społeczne” - mówił prof. Ryszard Kaczmarek.
Zasadnicza grupa zbrodni wiąże się z działaniami wojennymi po 1939 r. Obejmują one m.in. system obozowy, program eutanazji (ponad 100 tys. ofiar), mordy hitlerowskiej policji bezpieczeństwa i służb bezpieczeństwa, zwalczanie partyzantki i mającej jej pomagać ludności cywilnej (pod tym szyldem na śmierć skazano 360 tys. Żydów i ok. 10 tys. partyzantów), terror i represje w krajach okupowanych, system Holokaustu, zbrodnie przeciw jeńcom wojennym oraz zbrodnie związane z ewakuacją obozów, morderstwami na robotnikach przymusowych czy dezercjami z Wehrmachtu.
Badania zbrodni III Rzeszy prowadzone były dotąd z kilku perspektyw: tzw. perspektywy legitymistycznej odnoszącej się do pojęć prawnych stworzonych przez aliantów, perspektywy wewnątrzniemieckiej wynikającej z konieczności rozliczenia z przeszłością, perspektywy porównawczej z innymi systemami totalitarnymi (przede wszystkim sowieckim), a także z perspektywy ofiar.
Koncentracja badaczy na tych perspektywach zmienia się z upływem czasu, np. w perspektywie legitymistycznej wraz z nasilaniem się problemu wymierania sprawców zaczęło pojawiać się pytanie o sposób ich ścigania i wykonalność wyroków (Centrum Wiesenthala nadal szuka m.in. członków załóg obozów koncentracyjnych – w dużej mierze nie-Niemców).
W perspektywie wewnątrzniemieckiej – podkreślił historyk – dominuje obecnie problem odpowiedzialności Niemców. „Mówi się o tzw. ciągu, który powodował, że praktycznie każdy Niemiec był w to zaangażowany. (…) Struktura zbrodni to nie jest tylko struktura ludzi z SS, SD, Gestapo, batalionów policyjnych; w badaniach niemieckich spektrum odpowiedzialności traktowane jest o wiele szerzej. W badaniach nad Holokaustem pojawiają się nowe grupy zawodowe, nowe grupy społeczne” - mówił Kaczmarek.
Jego zdaniem perspektywa wewnątrzniemiecka badań jest też interesująca z punktu widzenia zmiany postrzegania Wehrmachtu jako struktury, która - w dość powszechnej opinii Niemców - nie została wciągnięta w zbrodnie III Rzeszy. Zaczęło się to zmieniać ok. 20 lat temu, m.in. wraz ze zmianą stosunku niemieckiego ministerstwa obrony.
Według prof. Kaczmarka obecnie należy zwracać uwagę na kwestię wyjątkowości Holokaustu, a także perspektywę totalitarną – poprzez poszukiwanie podobieństw i różnic pokazującą specyfikę procesów tego typu systemów. Historyk podkreślił, że w tym ujęciu częściowo już zbadane obszary zbrodni III Rzeszy są dobrą bazą dla badań porównawczych z dotąd niezgłębionymi a podobnymi obszarami zbrodni sowieckich.
Dwudniową konferencję w Katowicach podzielono na sekcje poświęcone: zbrodniom wojennym, zbrodniom wymiaru sprawiedliwości, polityce narodowościowej, systemowi obozowemu i pracy przymusowej, zbrodniom medycyny oraz pamięci i rozliczeniom.
Konferencję przygotował oddział IPN w Katowicach we współpracy m.in. ze specjalistami Fundacji Miejsc Pamięci Saksonii Anhaltu/ Miejsca Pamięci Roter Ochse Halle (Saale), a także Fundacji Saskich Miejsc Pamięci/ Centrum Dokumentacyjno-Informacyjnego Torgau.
Patronem medialnym konferencji „Struktury zbrodni. Nowe kierunki badań nad zbrodniami Trzeciej Rzeszy” jest portal dzieje.pl (PAP)
mtb/ ls/
