Cmentarz Bernardyński na Zarzeczu (lit. Bernardinų kapinės) Pierwszy Cmentarz Bernardyński znajdował się przy świątyni OO Bernardynów, między kościołami świętych Franciszka i Bernarda, św. Anny oraz św. Michała. W związku z wytyczaniem ulicy Świętej Anny, na podstawie decyzji magistratu wileńskiego z 25 lutego 1810 r., na wniosek Katolickiej Kongregacji Niemieckiej św. Marcina przy kościele św. Anny, cmentarz przeniesiono na Zarzecze i ulokowano w malowniczym miejscu, na stromej skarpie nad rzeką Wilejką.
Plan nowego Cmentarza Bernardyńskiego przypisywany jest Józefowi Poussier (zm. 1821). Na teren nekropolii prowadzi brama wybudowana około 1820 r., połączona z dzwonnicą dla trzech dzwonów. W centrum cmentarza wzniesiona została niewielka, klasycystyczna kaplica erekcyjna z figurą Ukrzyżowanego Chrystusa. Główną budowlą, położoną na terenie najstarszej, zachodniej części nekropolii, jest dwukondygnacyjna kaplica przedpogrzebowa wybudowana przez Karola Gregotowicza w latach 1825-1827, zapewne według projektu Józefa Poussiera, w pobliżu – dziś już pozostałości – dwóch trójkondygnacyjnych kolumbariów.
„Cmentarz Bernardyński w Wilnie 1810-2010"
Na Cmentarzu Bernardyńskim spoczywają profesorowie Uniwersytetu Wileńskiego, artyści, literaci, muzycy, naukowcy, nauczyciele, działacze społeczni i kulturalni, politycy, lekarze, prawnicy, inżynierowie, osoby duchowne, powstańcy 1863 roku, wojskowi, członkowie znanych wileńskich rodzin. Warto przypomnieć takie nazwiska jak: ks. Stanisław Bonifacy Jundziłł (1761–1847) – przyrodnik i pedagog; Leon Borowski (1784–1846) – profesor uniwersytecki, filolog i krytyk literacki, odkrywca talentu Adama Mickiewicza; Michał Pełka Poliński (1785–1848) – profesor matematyki wyższej stosowanej na Uniwersytecie Wileńskim; Maciej Każyński (1767–1823) – artysta Teatru Wileńskiego, mąż aktorki i tłumaczki Marii Każyńskiej (1777-1813); Józef Jundziłł (1794–1877) – botanik, wykładowca uniwersytecki, Włodzimierz Mazurkiewicz (1875-1927) – jeden z pionierów polskiego lotnictwa; Zofia Bouffałowa (1837-1918) – działaczka niepodległościowa; Stanisław Filibert Fleury (1858-1915) – znakomity wileński fotografik; słynni malarze: Bolesław Rusiecki (1824-1913), Kanuty Rusiecki (1800–1860) i Wincenty Sleńdziński (1837–1909). Tu pochowana jest siostra Józefa Piłsudskiego – Zofia Kadenacowa (1865–1935). Nie wszystkie nazwiska odnajdziemy na nagrobkach. Część miejsc pochówku, przede wszystkim te, które znajdowały się w kolumbariach, nie zachowała się do naszych czasów.
Twórcami najstarszych nagrobków byli znani wileńscy artyści, m.in. Józef Andruszczewicz, Jakub Rosiński, Józef Kozłowski, Wincenty Łabanowski, Bolesław Jacuński, J. Korkuć czy Józef Horbacewicz. Wśród autorów pomników z rzeźbą figuralną odnajdziemy twórców warszawskich, jak Antoni Olesiński – sygnatura jego pracowni widoczna jest na pomniku w kwaterze Dmiszewiczów czy Leopold Wasilkowski, którego autorstwa jest „Anioł Pokoju” na grobie Mareniczów. Artysta ten znany jest w Wilnie również jako twórca pomnika – symbolu wileńskiej Rossy − zrywającego ziemskie pęta „Czarnego Anioła” z nagrobka Izy Salmonowiczówny. Liczne pomniki i krzyże żeliwne, głównie z około połowy XIX w., pochodzą z manufaktury w Wiszniewie.
Prace konserwatorskie
Władze Litwy uznały Cmentarz Bernardyński, zamknięty dla pochówków w latach 90. ubiegłego wieku, za zespół zabytkowy formalnie chroniony prawem. Na początku XXI wieku podjęto pierwsze prace restauratorskie pod patronatem prezydentów Litwy i Polski. Na odremontowanej bramie umieszczono tablicę w języku polskim i litewskim, odbudowano część kolumbariów oraz pokryto dachem kaplicę.
Poważnym problemem cmentarza Bernardyńskiego pozostał niestety stan osuwającej się skarpy nad Wilejką (część grobów już przestała istnieć). Tej kwestii nie udało się rozwiązać mimo prac podjętych przed 2010 r., w którym przypadała 200. rocznica powstania cmentarza Bernardyńskiego. Ze strony litewskiej pieczę nad przebiegiem prac konserwatorsko-remontowych na tej nekropoli sprawowała Fundacja Wspierania Stosunków Litewsko-Polskich im. Adama Mickiewicza. Prace porządkowe, remontowe i konserwatorskie ze strony polskiej finansowane były przez Radę Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa. Porozumienie w tej sprawie zostało zawarte 12 października 2005 r. między wspomnianą Fundacją a ROPWiM.
Odnowiono przeszło 150 nagrobków, m.in. groby powstańców z 1863 roku, żołnierzy Armii Krajowej, profesorów Uniwersytetu Stefana Batorego. Część mogił odnawiano również w ramach praktyk uczniów z Zespołu Szkół Plastycznych w Kielcach. W 2010 r. przeprowadzono ostatni etap prac finansowanych przez ROPWiM, a w 200. rocznicę utworzenia nekropolii odbyła się konferencja naukowa w wileńskim ratuszu, wystawa fotograficzna oraz opublikowano album „Cmentarz Bernardyński w Wilnie” ze zdjęciami polskiego fotografika prof. Krzysztofa Hejke, opatrzony wstępem Witolda Banacha (wyd. ROPWiM). Podsumowaniem projektu było wydanie przez litewską oficynę Versus Aureus monografii „Cmentarz Bernardyński w Wilnie 1810-2010” - w języku litewskim w 2010 r., a w języku polskim w 2013 r. Książka poświęcona jest historii cmentarza i jego renowacji oraz wileńskim tradycjom pogrzebowym; zawiera też listę osób tu pochowanych oraz 152 biogramy wybitnych przedstawicieli życia publicznego, którzy spoczęli na zarzeczańskiej nekropolii.
oprac. Dorota Janiszewska-Jakubiak (MKiDN)
abe/mjs
