Marian Kukiel – generał Wojska Polskiego, historyk i polityk. Jest znany przede wszystkim jako znakomity historyk wojskowości. Publikował w „Bellonie”, „Wiadomościach” i „Kulturze”. Jest autorem wielu publikacji, do których należą m.in. „Zarys historii wojskowości w Polsce”, „Wojna 1812 roku” czy „Dzieje Polski porozbiorowe 1795-1921”.
Marian Kukiel urodził się 15 maja 1885 roku w Dąbrowie Tarnowskiej. Studiował na Uniwersytecie Lwowskim, a w czasie studiów zaangażował się w działalność niepodległościową. W czerwcu 1908 roku współtworzył Związek Walki Czynnej, z którego w 1914 roku wyłoniły się Legiony Polskie. W 1905 roku Kukiel został aresztowany. Po zwolnieniu z więzienia podjął decyzję o wstąpieniu w 1906 roku na seminarium Szymona Askenazego. W 1909 roku obronił na Uniwersytecie Lwowskim doktorat o wyprawie Joachima Deniski. Praca w rozszerzonej wersji i zatytułowana „Próby powstańcze po trzecim rozbiorze 1795-1797” ukazała się w 1912 roku.
Kukiel w Legionach Polskich
W sierpniu 1914 roku we Lwowie i Krakowie Kukiel wziął udział w organizowaniu Legionów Polskich. Od stycznia 1915 do końca 1916 roku dowodził kompanią i batalionem w ramach 1 Brygady Legionów w Sandomierskiem, Lubelskiem i na Wołyniu. We wrześniu 1917 roku, już w stopniu majora, objął funkcję komendanta w Szkole Podchorążych. W listopadzie 1918 roku brał udział w rozbrajaniu Niemców, a od grudnia 1919 roku, w randze pułkownika, służył w III oddziale Sztabu Ministerstwa Spraw Wojskowych; następnie objął szefostwo Sekcji Szkół Wojskowych. Od kwietnia 1920 roku dowodził 51 Pułkiem Piechoty, a od lipca 24 Brygadą Piechoty w ramach 12 Dywizji – z tymi jednostkami wziął udział w wojnie polsko-bolszewickiej.
Kukiel w Wojskowym Biurze Historycznym
We wrześniu 1920 roku objął funkcję szefa Wojskowego Biura Historycznego, które podlegało Sztabowi Generalnemu Wojska Polskiego. Od kwietnia 1923 do stycznia 1925 roku, już w stopniu generała, dowodził 13 Dywizją Piechoty. Następnie Marian Kukiel powrócił do pracy w Biurze Historycznym , a jego zadaniem było przygotowanie i opublikowanie studium poświęconego I wojnie światowej, które miało stać się podstawą polskiej doktryny operacyjnej. Opracowane w latach 1925-1926 artykuły na temat Bitwy Warszawskiej spotkały się jednak z ostrą krytyką Józefa Piłsudskiego. Przeżycia związane z tą krytyką, a także zamach majowy z 1926 roku, podczas którego Kukiel opowiedział się po stronie rządu, skłoniły go do wystąpienia z czynnej służby wojskowej; w styczniu 1930 roku został przeniesiony w stan spoczynku.
Działalność naukowa Kukiela
W 1927 roku Marian Kukiel habilitował się na Uniwersytecie Jagiellońskim. Po opuszczeniu armii objął stanowisko docenta historii wojskowości i czasów nowożytnych na Uniwersytecie Jagiellońskim. W latach 1930-1939 pełnił również funkcję dyrektora Muzeum i Biblioteki Książąt Czartoryskich w Krakowie. W 1932 roku został członkiem-korespondentem, a pięć lat później członkiem czynnym Polskiej Akademii Nauk.
Kukiel we wrześniu 1939 r.
We wrześniu 1939 roku bezskutecznie starał się o przyjęcie do czynnej służby; wziął udział w obronie Lwowa. W październiku 1939 roku Kukiel przedostał się do Francji, gdzie w rządzie gen. Sikorskiego został wiceministrem spraw wewnętrznych, a po klęsce Francji ewakuował się do Wielkiej Brytanii. W sierpniu 1940 roku został dowódcą wojsk polskich w Szkocji, którymi dowodził przez dwa lata. Od 24 września 1942 do 10 lutego 1949 roku był ministrem obrony narodowej w kolejnych rządach: gen. Sikorskiego, Stanisława Mikołajczyka, Tomasza Arciszewskiego i gen. Bora-Komorowskiego.
Kukiel i Polskie Towarzystwo Historyczne
Po wycofaniu się z polityki współtworzył, a w latach 1946-1973 był prezesem Polskiego Towarzystwa Historycznego w Wielkiej Brytanii. W 1945 roku należał do grona założycieli Instytutu Historycznego im. Generała Sikorskiego, któremu przewodniczył aż do śmierci. Kukiel był jednym z redaktorów „Tek Historycznych” – polskiego pisma historycznego na emigracji – a pod jego redakcją ukazało się 16 tomów. Od 1950 roku był również profesorem Polskiego Uniwersytetu na Obczyźnie (PUNO), a w latach 1952-1973 członkiem Senatu tej uczelni. W latach 1949-1973 Kukiel był także wiceprezesem zarządu Polskiego Towarzystwa Naukowego na Obczyźnie.
Prace Kukiela
Napisał wiele prac z zakresu historii i wojskowości, m.in. „Próby powstańcze po trzecim rozbiorze 1795-1797” (1912), „Wojny napoleońskie” (1927), „Wojna 1812 roku” (t. I-III, 1938), „Książę Adam” (1950), „Dzieje Polski porozbiorowe 1795-1921” (1961), „Generał Sikorski. Żołnierz i mąż stanu Polski Walczącej” (1970) oraz wydane pośmiertnie „Dzieje polityczne Europy od rewolucji francuskiej” (1992).
Marian Kukiel zmarł 15 sierpnia 1973 roku w Londynie.
