Realizacja filmu „Godzina szczytu”. Nz. Leszek Herdegen (L) i Witold Pyrkosz (P). PAP/Eugeniusz Wołoszczuk
15 stycznia 1980 r. zmarł Leszek Herdegen, wykonawca „Ballady o małym rycerzu”. Grając drugoplanowe role w filmach i serialach, potrafił ukraść show - m.in. w „Stawce większej niż życie”, „Faraonie”, „Potopie” i „Polskich drogach”.
„Leszek Herdegen. Tajemnica śmierci aktora >>Polskich dróg<<” - tak zatytułował rocznicowe wspomnienie o nim „Fakt”. Faktycznie jednak w liczących 11 odcinków „Polskich drogach” Herdegen wystąpił tylko w pierwszym odcinku. Zagrał tam epizodyczną rolę majora Leona Korwina, który ciężko ranny, nie mogąc towarzyszyć swojemu oddziałowi, popełnia samobójstwo.
Z 18 odcinków „Stawki większej niż życie” widzowie zapamiętali trzy postacie - Hansa Klossa, Hermana Brunnera i… porucznika Erika von Vormanna wygłaszającego słynną kwestię o kasztanach na paryskim placu Pigalle. Kreujący Klossa Stanisław Mikulski wystąpił we wszystkich odcinkach, Emil Karewicz - Brunner - w pięciu, natomiast Herdegen jako von Vormann tylko w jednym - 11.
„Posiadał coś nieuchwytnego i niespotykanego u wielu aktorów, w gruncie każdy wypowiadany przez niego tekst był poetycką metaforą - tam była pauza, był jego świetny głos. Był aktorem-poetą.”
Jak podkreślił krytyk Jan Kłossowicz w audycji Iwony Malinowskiej w radiowej Dwójce z 2010 roku, Herdegen został zapamiętany na równi z głównymi bohaterami serialu. „Został mi w pamięci, bo był ironiczny. On się bawił w tej roli. Później mi się zresztą do tego przyznał” - wspominał.
Kreacją porucznika von Vormanna przyćmił nawet fakt powtórnego pojawienia się w „Stawce” - niewielu fanów serialu pamięta, że w 13. odcinku, pt. „Bez instrukcji”, wystąpił jeszcze raz - w epizodycznej roli brytyjskiego pułkownika Nicholsa.
W 1974 r., po premierze „Potopu” Jerzego Hoffmana, część recenzentów utyskiwała na obsadę postaci Jana Sakowicza, zaufanego nikczemnego sługi księcia Bogusława Radziwiłła. „Powierzenie tej roli Leszkowi Herdegenowi miałoby sens, gdyby >>Potop<< był filmem o Sakowiczu” - pisano.
W licznej obsadzie superprodukcji „Faraon” Jerzego Kawalerowicza postacią pozostającą w pamięci widzów jest kapłan Pentuer wykreowany przez Herdegena.
Leszek Herdegen urodził się w Poznaniu, był synem Mieczysława, ekonomisty, i Marii z Munnichów. Dzieciństwo do 1939 r. spędził w Toruniu, okupację m.in. w Krakowie. Od 1943 r. pracował fizycznie. W 1944 r. brał udział w powstaniu warszawskim. Po wojnie uczył się w krakowskim Gimnazjum i Liceum im. Sienkiewicza. Według „Encyklopedii teatru polskiego” w 1946 r. debiutował jako literat w piśmie „Młoda Rzeczpospolita”, publikował też wiersze i artykuły w innych periodykach. W roku szkolnym 1948/49 występował w teatrze międzyszkolnym i w zespole amatorskim przy Wojewódzkiej Komisji Związków Zawodowych.
Dyplom aktorski w krakowskiej PWSA (później PWST, a obecnie Akademia Sztuk Teatralnych im. Stanisława Wyspiańskiego w Krakowie) uzyskał w 1953 r. Wraz z grupą absolwentów pod kierunkiem Lidii Zamkow - późniejszej drugiej żony - zaangażował się do gdańskiego Teatru Wybrzeże, gdzie zadebiutował rolą studenta Łukina w "Barbarzyńcach" Maksyma Gorkiego; równocześnie był - wspólnie z Konstantym Puzyną - kierownikiem literackim teatru.
Wyjazd z Krakowa nie przeszkodził mu w podpisaniu 8 lutego 1953 r. wraz z 52 innymi członkami krakowskiego oddziału Związku Literatów Polskich, m.in. Wisławą Szymborską, Olgierdem Terleckim, Sławomirem Mrożkiem i Maciejem Słomczyńskim, "Rezolucji" potępiającej siedem osób skazanych za szpiegostwo na rzecz Stanów Zjednoczonych, w tym czterech księży krakowskiej kurii. W pokazowym procesie zapadły cztery wyroki śmierci; zamienione decyzją Rady Państwa na dożywotnie więzienia.
W lipcu 1954 r. Herdegen wrócił do Krakowa, gdzie do grudnia 1955 r. prowadził dział krytyki literackiej w „Życiu Literackim”, przez następne dwa lata był kierownikiem literackim Starego Teatru. W 1956 roku, po wydaniu zbioru felietonów i recenzji „Zadania domowe”, wrócił na scenę tego teatru rolą Hamleta w przedstawieniu wyreżyserowanym przez Romana Zawistowskiego, ze scenografią Tadeusza Kantora. Kierownik literacki występujący na scenie okazał się lokalną sensacją. Ale nie tylko z tego powodu było to teatralne wydarzenie - był to wszak pamiętny rok polskiej historii współczesnej.
„(...) Leszek był idolem. Nie tylko z powodu wspaniałego głosu. Wszystkie dziewczyny się w nim kochały. Był po prostu bohaterem. Zarówno scenicznym, jak i pozascenicznym.”
„Ten >>Hamlet<< w Starym Teatrze jest bardzo młody. Jest młody przede wszystkim aktorsko. Leszek Herdegen ma autentyczną świeżość gestów i wynurzeń. Nic z teatralnej rutyny. Jest zbuntowany jak młodzi chłopcy z >>Po Prostu<<, ale jednocześnie ma w sobie coś z wdzięku Gerarda Philippe'a. Ma niewygaszoną pasję. Jest chwilami dziecinny w swojej gwałtowności. Jest niewątpliwie prymitywniejszy od wszystkich dawnych Hamletów. Jest cały w działaniu, nie w refleksji. Jest wściekły. To młody skandalista, który się upaja własnym oburzeniem. Ale odzyskał zdolność do czynu” - pisał w recenzji zatytułowanej „Hamlet po XX zjeździe” krytyk Jan Kott. A zaprzyjaźniony z aktorem Sławomir Mrożek tak oceniał jego kreację: „reprezentuje racje przenikliwego, zdrowego i właśnie dlatego buntującego się rozsądku’. „Miał znakomity głos, ale z drugiej strony on po prostu umiał budować rolę, miał również intelektualny stosunek do roli, dystans” - ocenił Jan Kłossowicz w audycji Iwony Malinowskiej. „Może to był dystans, ale przede wszystkim jego niesamowite poczucie humoru, które pozwalało mu odnaleźć magiczne miejsca w interpretowanym tekście” - dodała Irena Jun. „Leszek nie cierpiał charakteryzacji. Zapytałem go kiedyś w garderobie: ty się nie charakteryzujesz? A daj mi święty spokój! Po co?” - wspominał aktor Antoni Pszoniak (1931-2018). „Nie chcę ukrywać siebie za postacią, którą odtwarzam. Występuję jako człowiek współczesny, który w różnych rolach, w różnych postaciach chce przedstawić problemy i rozterki ważne także dziś” - mówił Herdegen w jednym z wywiadów. „Nie przyklejam sobie bród, nie nakładam peruk i nie zmieniam się nie do poznani” - wyjaśnił.
W latach 1956–58 współorganizował z Haliną Gryglaszewską (1917-2010) „Teatr na Wozie” nawiązujący do tradycji trup jarmarcznych, występujący na ulicach podczas Dni Krakowa. „Ten wóz wagantów, z młodymi aktorami Teatru Starego i studentami szkoły teatralnej, objeżdżał wszystkie dzielnice i tam Leszek wygłaszał tyrady o naprawie Rzeczypospolitej” - opisywał Antoni Pszoniak w styczniu 2010 roku. „To była sensacja, teatr nie zwykł, tak jak teraz, wychodzić poza swoje miejsce, do którego jest przypisywany. Obecność aktorów jeżdżących wozem to było coś wspaniałego” - mówiła aktorka Irena Jun. „Myśmy byli zupełnie młodzi, Leszek był idolem. Nie tylko z powodu wspaniałego głosu. Wszystkie dziewczyny się w nim kochały. Był po prostu bohaterem. Zarówno scenicznym, jak i pozascenicznym. Razem ze Sławomirem Mrożkiem i grupą wspaniałych poetów krakowskich wszędzie bywali, można ich było spotkać, mieli niesamowitą popularność” - wspominała.
W Starym Teatrze wystąpił w wielu ważnych rolach, m.in. tytułowej w „Kaliguli” Alberta Camusa w reżyserii Lidii Zamkow (1963). Zagrał „tropiciela moralnej niekonsekwencji” - napisał wówczas krytyk Ludwik Flaszen (1930-2020). Swojego bohatera wyposażył w „światoburczą, przerażającą brawurę, przerażającą logikę myśli – i w ową wysoce niepokojącą aurę, jaką roztaczają wokół siebie inteligentni degeneraci” - ocenił.
W 1964 r. został wybrany po raz czwarty na „najulubieńszego aktora Krakowa” w plebiscycie „Dziennika Polskiego”. W tym samym roku przeszedł do zespołu Teatru Słowackiego, co nie przeszkodziło mu w 1965 r. zostać ulubieńcem Krakowa po raz piąty. Na tej scenie zagrał m.in. Makbeta - znów w spektaklu Lidii Zamkow (1966).
„Uważam się przede wszystkim za aktora i właściwie zawsze tak było, choć były dwa takie okresy, kiedy w całości oddałem się literaturze.”
Od 1965 r. Herdegen współpracował z Filharmonią Krakowską, a w latach 70. także z warszawską Filharmonią Narodową i Teatrem Wielkim - wykonywał partie recytatorskie w „Pasji według św. Łukasza” Krzysztofa Pendereckiego oraz w oratoriach Arnolda Schoenberga, Arthura Honeggera i Kazimierza Serockiego. Z zespołami symfonicznymi wyjeżdżał na występy i międzynarodowe festiwale muzyczne, m.in. do Grecji, Portugalii, Szwajcarii, Francji oraz na Bliski Wschód i do Stanów Zjednoczonych.
W 1969 r. ogólnopolski rozgłos przyniosła mu pieśń „W stepie szerokim” z tekstem Jerzego Lutowskiego i muzyką Wojciecha Kilara, rozpoczynająca każdy odcinek serialu „Przygody pana Michała” w reżyserii Pawła Komorowskiego. Utwór stał się później nieformalnym hymnem kibiców reprezentacji Polski w siatkówce. „Próbowałem wiele razy napisać piosenkę czy pieśń. Jedno, co mi się w miarę udało, z czego jestem bardzo dumny, weszło w repertuar fantastycznych meczów siatkówki w katowickim Spodku - mianowicie wstęp do >>Przygód pana Michała<<, pieśń >>W stepie szerokim<<. To niezwykła satysfakcja - czuję się trochę autorem tych zwycięstw siatkarzy” - wspominał Wojciech Kilar w 2007 roku.
W 1970 r. Herdegen opublikował tomik poezji pt. „Wiersze”. „Uważam się przede wszystkim za aktora i właściwie zawsze tak było, choć były dwa takie okresy, kiedy w całości oddałem się literaturze” - mówił w Polskim Radiu w 1970 roku.
Od 1972 r. występował w Warszawie - najpierw w Teatrze Studio, gdzie grał tytułową rolę (na zmianę z Tomaszem Marzeckim i Markiem Walczewskim) w głośnym w Europie spektaklu Józefa Szajny „Dante”. Jego prapremiera odbyła się 20 kwietnia 1974 r. we Florencji - tydzień przed warszawską.
„W >>Dantem<< nie musiał się charakteryzować, był tak szczupły, tak niezwykle chudy - pamiętam kształt jego rąk, wzruszający widok jego klatki piersiowej z wystającymi żebrami. Myślę, że Szajna, wspaniały inscenizator, świadomie korzystał z tej jego chudości” - wspominała Irena Jun wspólną pracę nad spektaklem.
Od sezonu 1974/75 występował w stołecznym Teatrze Powszechnym, m.in. w „Sprawie Dantona” Stanisławy Przybyszewskiej wyreżyserowanej przez Andrzeja Wajdę. 11 stycznia 1980 r., cztery dni przed śmiercią, zagrał Profesora w premierze „Spiskowców” wg Josepha Conrada w reżyserii Zygmunta Hübnera.
Herdegen wystąpił w mniej więcej 20 filmach i serialach oraz licznych Teatrach Telewizji. Prócz tych, w których „kradł show”, warto przypomnieć główną - praktycznie niemą - rolę w telewizyjnym fantastycznym filmie grozy Piotra Szulkina „Oczy uroczne”. W zrealizowanej na motywach ludowej przypowieści zagrał żyjącego samotnie w posępnym zamku Pana, którego spojrzenie miało dziwną i straszną siłę - sprowadzało śmierć. Mało znany, niedoceniony w Polsce film Szulkina otrzymał w 1978 r. główną nagrodę na Międzynarodowym Festiwalu Filmów Fantastycznych w Trieście.
Leszek Herdegen zmarł 15 stycznia 1980 r. Wzmiankowana na wstępie tajemnica jego śmierci związana była z chorobą alkoholową. Zmagający się z uzależnieniem aktor miał wszyty esperal. Podczas towarzyskiej imprezy w Toruniu wychylił ponoć szklankę wódki, czego serce nie wytrzymało. Taką wersję miał potwierdzać Sławomir Mrożek, który w „Rzeczpospolitej” lakonicznie powiedział: „potem umarł nagle na serce”.
Śmierć artysty w 50. roku życia była niepowetowaną szkodą dla teatru, filmu i literatury. Na pewno również dla Teatru Polskiego Radia, w którym ze swoim nieprawdopodobnym głosem i interpretacyjnym talentem mógł zrobić - zdaniem krytyki - wyjątkową karierę. Występował w nim zdecydowanie za rzadko.
„Posiadał coś nieuchwytnego i niespotykanego u wielu aktorów, w gruncie każdy wypowiadany przez niego tekst był poetycką metaforą - tam była pauza, był jego świetny głos. Był aktorem-poetą” - podkreślił, wspominając przyjaciela, aktor Stanisław Brudny. (PAP)
Paweł Tomczyk
top/ miś/ dki/
