200. rocznica nadania Ustawy Konstytucyjnej Królestwa Polskiego - rozmowa z prof. Kallasem

Jaka była geneza Ustawy Konstytucyjnej Królestwa Polskiego z 27 listopada 1815 roku?

Prof. Marian Kallas: W latach 1813-1815 całe terytorium Księstwa Warszawskiego zajęły okupacyjne wojska rosyjskie. Był to czas niepewności politycznej, a zarazem licznych hucznych zabaw. Dopiero w roku 1815 określono przyszłość Królestwa Polskiego. O losie Polski, a ściślej Księstwa Warszawskiego, zadecydowały mocarstwa europejskie na Kongresie Wiedeńskim. Znalazło to formalny wyraz w traktatach z 3 maja 1815 roku zawartych między Rosją, Prusami i Austrią, które potem zostały włączone do Aktu Końcowego z 9 czerwca tego roku. Postanowienia tych traktatów w istocie oznaczały rozczłonkowanie terytorium Księstwa Warszawskiego, co określano jako czwarty rozbiór Polski. Nowe państwo otrzymało nazwę "Królestwo Polskie", inaczej było zwane "Królestwem Kongresowym". Władcy państw ościennych zostali zobowiązani do zapewnienia "praw narodowości" Polakom zamieszkującym w ich nadziałach terytorialnych. Zobowiązania tego dopełnił Aleksander I. Nie uczynił tego, mimo obietnicy, król pruski.

Zredagowano ponad dwadzieścia propozycji projektów konstytucji, głównie w formie rękopiśmiennej, w większości zachowanych do naszych czasów. 25 maja 1815 roku car Aleksander I,  udając się do Wiednia, podpisał Zasady Konstytucji Królestwa Polskiego. Był to oficjalny akt konstytucyjny przyszłego Królestwa. Znamienne, że Zasady utrzymały w mocy niektóre postanowienia Konstytucji Księstwa Warszawskiego, deklarując jednocześnie, że nowa konstytucja Królestwa Polskiego będzie na tyle, na ile to możliwe, wzorowana na Ustawie Rządowej z 1791 roku. Rzeczywiście, przeniesiono do niej niektóre rozwiązania zawarte w Konstytucji 3 maja. Charakterystyczne w tym względzie jest przywrócenie w Królestwie Polskim właściwej czasom stanisławowskim zasady kolegialności urzędów. Oznaczało to odrzucenie przewidzianego w Konstytucji Księstwa Warszawskiego systemu organów jednoosobowych, hierarchicznie podporządkowanych władzy najwyższej, to jest monarsze.

Komitet Konstytucyjny praktycznie nie spełnił swojej roli. Autorem złożonego 26 sierpnia 1815 roku projektu konstytucji był Ludwik Plater. Od sierpnia do końca listopada trwały dalsze prace projektodawcze. Szereg osób, w tym książę Adam Jerzy Czartoryski, Józef Kalasanty Szaniawski, Mikołaj Nowosilcow - który uchodził wtedy za liberała - oraz Ignacy Sobolewski, wprowadziło do tekstu projektu własne poprawki. Swoje uwagi naniósł też car Aleksander I. Wzmacniały one pozycję monarchy w systemie organów państwowych. Po kilkumiesięcznych pracach został sporządzony ostateczny projekt konstytucji. Stał się on aktem obowiązującym po złożeniu na nim podpisu przez Aleksandra I. Tekst ustawy zasadniczej Królestwa Polskiego nosi datę 27 listopada 1815 r. W rzeczywistości podpisanie konstytucji nastąpiło w pierwszych dniach grudnia.

Prof. Marian Kallas: Tekst ustawy zasadniczej Królestwa Polskiego nosi datę 27 listopada 1815 r. W rzeczywistości podpisanie konstytucji nastąpiło w pierwszych dniach grudnia. Była to już druga konstytucja w dobie porozbiorowej, oktrojowana - czyli nadana - przez obcego władcę.

Była to już druga konstytucja w dobie porozbiorowej, oktrojowana - czyli nadana - przez obcego władcę. Charakterystyczne dla wszystkich aktów konstytucyjnych doby porozbiorowej było to, że ich postanowienia zapewniały przewagę władzy wykonawczej nad ustawodawczą. Dotyczy to także Ustawy Konstytucyjnej Królestwa Polskiego. Tekst autentyczny konstytucji, liczącej 165 artykułów, został sporządzony w języku francuskim, potem ogłoszono jego urzędowy przekład polski. Oba te teksty wydrukowano w I tomie Dziennika Praw [Królestwa Polskiego]. Konstytucja weszła w życie 24 grudnia 1815 r. Powołano wówczas skład władz konstytucyjnych.

Czy utrzymano rozwiązania przyjęte w Ustawie Konstytucyjnej Księstwa Warszawskiego z 1807 roku?

Prof. Marian Kallas: W gruncie rzeczy Królestwo Polskie stanowiło faktyczną kontynuację Księstwa. Konstytucja z 1815 roku była bardziej liberalna i narodowa niż Konstytucja Księstwa Warszawskiego, a zarazem mniej demokratyczna. Konstytucja nadana przez Aleksandra I zawierała szeroki katalog praw i wolności obywatelskich, a jednocześnie rozszerzyła udział szlachty w życiu publicznym - poprzez wskazanie szeregu stanowisk, przeznaczonych wyłącznie dla osób pochodzenia szlacheckiego.

Wśród praw obywatelskich przewidzianych w konstytucja z 1815 roku była choćby wolność druku oraz swoboda przenoszenia się osób i majątków. Wzorem innych państw, także w Królestwie Polskim własność traktowano jako świętą i nietykalną. Królowi przyznano rozległe kompetencje. Zyskał znaczny udział w prawodawstwie i w wymiarze sprawiedliwości. Podczas jego nieobecności w kraju zastępował go namiestnik. W okresie konstytucyjnym funkcję tę pełnił gen. Józef Zajączek, znany z uległości i serwilizmu wobec cara.

Ustrój parlamentarny Królestwa Polskiego w znacznej mierze wzorowano na rozwiązaniach z czasów Księstwa Warszawskiego. Zachowano dwuizbowy parlament. Organizację administracji oparto na wspomnianej już tradycyjnej zasadzie kolegialności urzędów. Konstytucja z 1815 roku deklarowała zasadę niezawisłości sądownictwa. Akt ten jako jeden z nielicznych w Europie określił zasady pociągania ministrów do odpowiedzialności konstytucyjnej.

Czy prawnie zapewniono odrębność państwową Królestwa Polskiego od Cesarstwa Rosyjskiego?

Prof. Marian Kallas: Królestwo Polskie było monarchią konstytucyjną. Akt ten wyraźniej niż ustawa zasadnicza Księstwa Warszawskiego zapewniał polski charakter państwa. Przyjęto, że wszystkie czynności publiczne mają odbywać się w języku polskim. Jednocześnie wprowadzono zasadę, że jedynie Polacy mogą sprawować urzędy polityczne - z wyłączeniem jednakże namiestnika. Polski charakter państwa wyznaczały postanowienia konstytucji, iż "Naród polski mieć będzie wiecznymi czasy reprezentację narodową w Sejmie" - w artykule 31, a nadto, że "Wojsko zachowa kolory swego munduru, swój ubiór właściwy i wszystko, co się tyczy jego narodowości", jak głosił artykuł 156. W okresie konstytucyjnym strona rosyjska uznawała odrębność państwową Królestwa Polskiego, stanowiącego jednocześnie część Cesarstwa Rosyjskiego. Królestwo Polskie było państwem o ograniczonej suwerenności. Pozostawało w nierównej unii realnej z Cesarstwem Rosyjskim. Wymaga podkreślenia to, że zakres odrębności państwowej wpływał na samodzielność państwa polskiego.

Jak długo obowiązywała konstytucja z 1815 roku?

Prof. Marian Kallas: Aleksander I był twórcą konstytucji i do niego należało prawo jej zmiany i rewizji. Mógł też uchylić jej moc obowiązującą, czego jednak nie uczynił. Po wybuchu Powstania Listopadowego, a ściślej - po detronizacji dynastii Romanowów w styczniu 1831, Sejm dokonał poważnej rewizji konstytucji. W tym kształcie akt ten obowiązywał do końca Powstania.

Car Mikołaj I uchylił moc obowiązującą Konstytucji Królestwa Polskiego bez wydania stosownego aktu prawnego. Już w kilka miesięcy po upadku Powstania Listopadowego, 14 (26) lutego 1832 roku, nadał Statut Organiczny dla Królestwa Polskiego. Była to druga i ostatnia konstytucja Królestwa. Obie były oktrojowane przez carów rosyjskich.

Jak współcześni oceniali Konstytucję Królestwa Polskiego?

Prof. Marian Kallas: Część społeczeństwa aktywnie uczestnicząca w życiu publicznym pozytywnie przyjęła utworzenie przez Aleksandra I Królestwa Polskiego i nadanie konstytucji. Publicznie manifestowano wdzięczność Aleksandrowi I. Współcześni w większości traktowali konstytucję jako dar Aleksandra I dla Królestwa Polskiego. Nastroje te utrzymywały się przez wiele lat. W następstwie tego w Królestwie Polskim panował spokój - w przeciwieństwie do większości państw europejskich, w których na szeroką skalę rozwijały się spiski, wybuchały wojny i rewolucje. Dopiero później, kiedy powstało Towarzystwo Patriotyczne, stawiające sobie za cel odbudowanie niepodległości Polski, sytuacja w Królestwie Polskim uległa zmianie, co zaowocowało wybuchem Powstania Listopadowego w 1830 roku.

Ustawa Konstytucyjna Królestwa Polskiego, jak każdy zresztą akt konstytucyjny zawierała sformułowania o różnym stopniu precyzji. Także w tym akcie znajdowały się sformułowania, które dawały podstawę do różnych interpretacji. Natomiast praktyka ustrojowa w gruncie rzeczy zależała w znacznym stopniu nie od regulacji konstytucyjnych, ale od działalności czynników zewnętrznych - to znaczy komisarza Nowosilcowa i Wielkiego Księcia Konstantego.

Prof. Marian Kallas - kierownik Katedry Historii Ustroju i Prawa w Polsce Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, autor m.in. Historii Polski X-XX w. (wiele wydań), redaktor pracy zbiorowej Konstytucje Polskie.

K. G.

 

Źródło: Muzeum Historii Polski