Warszawa, 1948-10-09. Uroczysta akademia w klubie MBP (Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego) przy al. Wyzwolenia z okazji czwartej rocznicy istnienia Milicji Obywatelskiej. W prezydium zasiedli: minister bezpieczeństwa publicznego Stanisław Radkiewicz, gen. Franciszek Jóźwiak ps. Witold, wiceminister obrony narodowej gen. Piotr Jaroszewicz, gen. Konrad Świetlik i przedstawiciele delegacji zagranicznych. Nz. m.in. gen. Franciszek Jóźwiak ps. Witold (P), gen. Piotr Jaroszewicz (3L). Fot. PAP-CAF
70 lat temu, 2 marca 1950 r., władze komunistyczne powołały Biuro Specjalne w ramach Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego. Celem BS, przekształconego później w Departament X MBP, były kontrola struktur partyjnych oraz przeprowadzenie szeroko zakrojonej czystki wymierzonej w przeciwników Bolesława Bieruta i jego otoczenie.
Porachunki polityczne na szczytach władz systemów totalitarnych często były rozgrywane przy pomocy aparatu terroru. W pierwszych latach funkcjonowania komuny w Polsce jej elity skupiały się na umacnianiu swoich rządów przez walkę z podziemiem antykomunistycznym oraz legalnymi organizacjami politycznymi, takimi jak Polskie Stronnictwo Ludowe Stanisława Mikołajczyka. Jednak już wówczas w łonie reżimu rysowały się podziały, które miały doprowadzić do późniejszego konfliktu o przywództwo.
Polska Partia Socjalistyczna
W 1948 r. rosła pozycja prezydenta „Polski Ludowej” Bolesława Bieruta. W przeciwieństwie do przywódcy Polskiej Partii Robotniczej Władysława Gomułki konsekwentnie opowiadał się on za realizacją poleceń Moskwy w sferze kolektywizacji rolnictwa oraz walki ideologicznej z postrzeganym jako zdrajca obozu komunistycznego przywódcą Jugosławii Josipem Tito. Gomułka, tak jak Bierut, opowiadał się za zjednoczeniem PPR i PPS. Jego zdaniem konieczne było jednak zachowanie prezentowanych przez socjalistów punktów wspólnych z polską tradycją niepodległościową. Bierut z kolei zamierzał w pełni zrealizować totalitarną i „internacjonalistyczną” wizję przyszłej partii komunistycznej.
70 lat temu sekretarzem generalnym PZPR został Bolesław Bierut
Proces odsuwania Gomułki od władzy rozpoczął się w czerwcu 1948 r. od wizyty w Warszawie sowieckiego ministra spraw zagranicznych Wiaczesława Mołotowa. Program jego podróży przewidywał jedynie spotkania z Bierutem i jego otoczeniem. Latem 1948 r. na Kremlu zapadła decyzja o ostatecznym odsunięciu Gomułki. W sierpniu, wbrew statutowi PPR, utracił władzę w partii. Po odbywającym się pod koniec miesiąca posiedzeniu Biura Politycznego KC PPR przyjęto uchwałę potępiającą „odchylenie prawicowo-nacjonalistyczne” wyrażające się m.in. niepełną akceptacją poleceń Moskwy i odwoływaniem do narodowych tradycji PPS. W odpowiedzi na zarzuty Gomułka złożył rytualną samokrytykę. W ciągu kilku kolejnych miesięcy został jednak całkowicie wyeliminowany z gry politycznej i pozbawiony stanowiska ministra ziem odzyskanych. W marcu 1949 powierzono mu trzeciorzędną funkcję wiceprezesa NIK. W listopadzie 1949 r. Gomułka na III Plenum KC PZPR został oskarżony przez Bieruta o wprowadzenie do PPR podczas wojny ludzi, którzy byli agentami polskiego kontrwywiadu i tzw. policji politycznej („dwójki” i „defensywy”). W tym samym miesiącu Gomułkę odwołano z funkcji w NIK i skierowano na stanowisko dyrektora oddziału Ubezpieczalni Społecznej w Warszawie.
70 lat temu Władysław Gomułka został odsunięty od władzy
Polityczny upadek Gomułki nie kończył sprawy rozliczenia tego przywódcy wraz z jego najbliższym otoczeniem. Wzorem stalinowskich czystek lat trzydziestych finałem miało być aresztowanie przeciwników politycznych i zorganizowanie pokazowego procesu politycznego. Już jesienią 1948 r. w Ministerstwie Bezpieczeństwa Publicznego rozpoczęto tworzenie „Grupy Specjalnej”, której celem było tropienie „wrogów ludu” wewnątrz struktur władzy. Oficjalnie formację tę powołano po decyzji sekretariatu KC 24 lutego 1949 r. W tym samym czasie na szczytach nowego kierownictwa PPR (Bierut, Jakub Berman, Hilary Minc) analizowano dokumenty, które mogły zostać użyte przeciwko otoczeniu Gomułki. Miały one stworzyć wizję współpracy części PPR ze służbami specjalnymi II RP, Polskim Państwem Podziemnym, gestapo oraz wywiadami zachodnimi. W drugiej połowie 1949 r. funkcjonariusze bezpieki oddelegowani do pracy w Grupie Specjalnej rozpoczęli aresztowania funkcjonariuszy reżimu związanych z Gomułką. Większość z nich trafiała do tajnego więzienia w willi w podwarszawskim Miedzeszynie lub więzienia mokotowskiego.
Polskie Państwo Podziemne
Wraz z nakręcaniem się spirali aresztowań rosło znaczenie Grupy Specjalnej. 2 marca 1950 r. struktura ta została przekształcona w Biuro Specjalne. Zmieniło się również jej kierownictwo. Jednego z najbardziej brutalnych funkcjonariuszy bezpieki Józefa Różańskiego zastąpił przeniesiony z Głównego Zarządu Informacji Wojska Polskiego Anatol Fejgin. Jego zastępcą został Józef Światło. Prace BS nadzorował zaufany protegowany Bieruta i Bermana, wiceminister MBP Roman Romkowski. W 1947 r. dał się poznać swoim zwierzchnikom jako jeden z głównych architektów śledztwa przeciw rtm. Witoldowi Pileckiemu.
Po kilku miesiącach działalności w Biurze Specjalnym było zatrudnionych ok. 115 funkcjonariuszy. W statucie BS (nazywanego w niektórych dokumentach Biurem do spraw Szczególnej Wagi) zapisano: „Zadaniem Biura jest pomoc Partii w ujawnianiu i likwidowaniu obcych agentur i ugrupowań antypartyjnych, które w warunkach zaostrzającej się walki klasowej powstają, względnie są nasyłane do Partii przez wrogie ośrodki dyspozycyjne dla szpiegostwa i dywersji, a których nie udaje się ujawnić i zlikwidować normalną drogą partyjną”. Funkcjonariuszom zapewniono też możliwość prowadzenia kartoteki podejrzanych członków PZPR, także na podstawie „kompromitujących materiałów”. Wszystkie działania Biura mogły być podejmowane jedynie „za zgodą” Sekretariatu KC PZPR, a więc de facto otoczenia Bolesława Bieruta.
70 lat temu rotmistrz Witold Pilecki skazany został na karę śmierci
2 sierpnia 1951 r. funkcjonariusze BS aresztowali Gomułkę wraz z żoną Zofią. Akcją, zorganizowaną podczas ich urlopu w Krynicy, osobiście kierował płk Józef Światło. Bezpieka aresztowała również grupę zwolenników Gomułki z wiceministrem obrony narodowej gen. Marianem Spychalskim na czele. Towarzysz „Wiesław” trafił do specjalnego więzienia w willi w Miedzeszynie, zwanej przez ubowców „Spacerem”, która była strzeżona przez kilkudziesięciu uzbrojonych funkcjonariuszy MBP i żołnierzy Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego. Do 4 października 1951 r. aresztowano w sumie 302 osoby.
Gomułkę przetrzymywano na pierwszym piętrze budynku, w dwudziestometrowym pokoju z pomieszczeniem sanitarnym. W ciągu dnia aresztant podlegał obserwacji przez pięciu strażników. Otrzymywał dwa posiłki dziennie, miał dostęp do książek, lecz nie dostarczano mu gazet. Do innej celi w tym samym domu trafiła jego małżonka, Zofia z d. Szoken. W Miedzeszynie uwięziony był też gen. Marian Spychalski. Łącznie w willi przetrzymywano w tym samym czasie kilkanaście osób. Kilka z nich zmarło na skutek brutalnych metod śledczych UB.
65 lat temu zlikwidowano Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego
Szybka rozbudowa struktur Biura Specjalnego doprowadziła 30 listopada 1951 r. do jego przekształcenia w Departament X. Częścią nowej jednostki stał się Wydział VII Departamentu V MBP nadzorowany przez słynną Julię Brystygier. Nowy departament zyskał również komórki terenowe (Wydziały X) w ramach Wojewódzkich Urzędów Bezpieczeństwa Publicznego. Pozwoliło to podwładnym Anatola Fejgina na poddawanie kontroli wszystkich struktur partii. Stopniowo Wydziały X zyskiwały duży zakres samodzielności i stawały się narzędziem lokalnych rozliczeń wewnątrz PZPR. Sam Departament X na poziomie centralnym do końca swego istnienia pozostał pod ścisłą kontrolą kierownictwa PZPR.
W latach 1951–1954 funkcjonariusze podlegający płk. Fejginowi z X Departamentu wielokrotnie przesłuchiwali Gomułkę. Do dziś nie ma jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, dlaczego nie doszło wówczas do pokazowego procesu tego polityka. Według historyków Bierut obawiał się, że w trakcie przesłuchań „Wiesław” zdemaskuje kompromitujące PPR fakty z lat okupacji, dotyczące m.in. denuncjacji w gestapo działaczy podziemia niepodległościowego przez partyjną komórkę „dezinformacji”, czy okoliczności likwidacji I sekretarza KC PPR Marcelego Nowotki, braci Mołojców i walk frakcyjnych w PPR.
70 lat temu powstała Polska Zjednoczona Partia Robotnicza
W listopadzie 1953 r. w ręce Amerykanów oddał się Józef Światło. „Zdrada” jednego z najwyższych funkcjonariuszy Departamentu X i MBP rozpoczęła trwającą kilka miesięcy erozję tej części aparatu terroru. 1 stycznia 1954 Fejgin został odwołany z funkcji dyrektora Departamentu X. 26 lutego 1954 r. zdymisjonowano także Józefa Różańskiego, dyrektora Departamentu Śledczego MBP. Już pod koniec grudnia władze sowieckie podały informację o wykonaniu wyroku na wszechwładnym szefie NKWD Ławrientiju Berii. Również na szczytach partyjnych pojawiały się głosy o konieczności ograniczenia władzy bezpieki. W czerwcu 1954 r. Departament X rozwiązano.
Więzienie w Miedzeszynie wciąż było jednak pełne dawnych funkcjonariuszy partyjnych. Jesienią 1954 r. stan zdrowia Gomułki pogorszył się. Przewożono go na badania do szpitala resortu bezpieczeństwa przy ul. Wołoskiej. 13 grudnia 1954 r. został zwolniony z więzienia. Sześć dni wcześniej zlikwidowano Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego. W ciągu kilkunastu kolejnych miesięcy życie polityczne w PRL uległo względnej liberalizacji. Szczytowym momentem odwilży było przejęcie władzy przez byłego więźnia Miedzeszyna – Władysława Gomułkę.
65 lat temu Józef Światło oddał się w ręce Amerykanów
Działania Biura Specjalnego i Departamentu X były jedyną próbą przeprowadzenia brutalnej czystki politycznej na szczytach władz partyjnych. W sumie do aresztów i więzień trafiło ok. 800 funkcjonariuszy PZPR. Do podobnych zdarzeń dochodziło w innych krajach komunistycznych podporządkowanych Moskwie. Wzorem dla czystek i aresztowań były zawsze działania przywódcy ZSRS, których celem było umocnienie jego władzy przez eliminację potencjalnych przeciwników oraz zastraszenie pozostałych funkcjonariuszy systemu sowieckiego.
Michał Szukała (PAP)
szuk /skp /
