Budowa trasy W-Z. Warszawa, 1948-05. Fot. PAP/CAF
14 lutego 1945 r. powołano do życia Biuro Odbudowy Stolicy – instytucję, której zadaniem była odbudowa Warszawy ze zniszczeń wojennych. Efektem prac BOS była m.in. rekonstrukcja Starego i Nowego Miasta, Krakowskiego Przedmieścia oraz budowa trasy W-Z.
Powojenne władze bardzo szybko podjęły prace nad odbudową zniszczonej przez Niemców Warszawy. Ówczesny prezydent stolicy Marian Spychalski, absolwent przedwojennego Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej, już pięć dni po wkroczeniu do miasta polskich oddziałów utworzył Biuro Organizacji Odbudowy Warszawy (BOOW) i powierzył kierowanie nim wykładowcy stołecznej Politechniki Janowi Zachwatowiczowi.
Niecały miesiąc później - 14 lutego 1945 r. - BOOW zostało przekształcone w Biuro Odbudowy Stolicy, na którego czele stanął inny przedwojenny architekt – Roman Piotrowski. Siedzibą BOS była kamienica przy ul. Chocimskiej 33.
Do zadań Biura należały m.in. inwentaryzacja strat wojennych, zgromadzenie dokumentacji pozwalającej odtworzyć wygląd zniszczonych części stolicy, opracowanie planów architektonicznych umożliwiających odbudowę zabytków i unowocześnienie tkanki miejskiej.
Architekci BOS musieli połączyć w swej pracy konieczność odbudowy – w przypadku wielu budynków rozumianej jako całkowita rekonstrukcja – zniszczonej Warszawy z dostosowaniem jej do wymagań nowoczesności i realizacją przedwojennych jeszcze idei architektury i przestrzeni przyjaznej dla mieszkańców.
Pierwsze miesiące pracy BOS przebiegały w skrajnie trudnych warunkach: brakowało środków technicznych, planów przedwojennej zabudowy i dokumentów archiwalnych. W warszawskich ruinach często odnajdywano miny i niewybuchy oraz groby poległych w czasie powstania. Mimo tych trudności 11 wydziałów Biura Odbudowy Stolicy wykonało ogromną pracę inwentaryzacyjną, a zatrudnieni w nim architekci przygotowywali pierwsze plany odbudowy miasta ze zniszczeń: Jan Zachwatowicz opracował koncepcję rekonstrukcji Starego Miasta, Piotr Biegański kierował odbudową Nowego Miasta i fragmentów Nowego Światu, Józef Sigalin (zastępca, a później następca Romana Piotrowskiego na stanowisku dyrektora BOS) nadzorował budowę Trasy W-Z i odbudowę mostu Poniatowskiego, a Witold Plapis zabiegał o odtworzenie i rozbudowanie systemu zieleni miejskiej.
Architekci BOS musieli połączyć w swej pracy konieczność odbudowy – w przypadku wielu budynków rozumianej jako całkowita rekonstrukcja – zniszczonej Warszawy z dostosowaniem jej do wymagań nowoczesności i realizacją przedwojennych jeszcze idei architektury i przestrzeni przyjaznej dla mieszkańców. Biuro nadzorowało więc nie tylko rekonstrukcje murów miejskich i budowę kamieniczek na Starym Mieście, lecz też budzące kontrowersje wśród mieszkańców wyburzanie stosunkowo nieźle zachowanych kamienic w rejonie ulic Chłodnej, Elektoralnej czy Leszna, gdzie planowano budowę nowych dzielnic i traktów komunikacyjnych.
Polityczny i propagandowy wymiar przedsięwzięcia odbudowy stolicy spowodował, że władze komunistyczne nie szczędziły środków na odbudowę. Od 1948 r. dodatkowe pieniądze na ten cel płynęły także ze Społecznego Funduszu Obudowy Stolicy, na który potrącano 0,5 proc. pensji wszystkich pracujących Polaków. W odbudowie uczestniczyli nie tylko zatrudnieni robotnicy czy junacy Służby Polsce, ale także – zwłaszcza na etapie odgruzowywania – zwykli mieszkańcy stolicy.
Prace według projektów i harmonogramów przygotowywanych w BOS toczyły się w ekspresowym tempie: w 1946 r. uruchomiono most Poniatowskiego i kolejowy most Gdański, 22 lipca 1949 r. na swoje miejsce wróciła kolumna Zygmunta, wtedy także oddano do użytku Trasę W-Z, nowe osiedle na Mariensztacie i pierwsze kamieniczki przy Rynku, rok później zakończono odbudowę pałacu Staszica przy Trakcie Królewskim, w 1950 r. rozpoczęto budowę Marszałkowskiej Dzielnicy Mieszkaniowej, a 22 lipca 1953 r. zakończono pierwszy etap rekonstrukcji Starego Miasta.
Biuro Odbudowy Stolicy zlikwidowane zostało rozporządzeniem Rady Ministrów z września 1950 r.; jego kompetencje przejęły instytucje miasta stołecznego i jednostki administracji centralnej (dyrektor BOS Roman Piotrowski kierował ministerstwem budownictwa w latach 1949-1956), ale przygotowane przez architektów BOS projekty odbudowy zabytków i unowocześniania miejskiej tkanki Warszawy realizowane były jeszcze do początku lat 60.
W 2011 r. liczące 14 tys. 679 jednostek archiwum Biura Odbudowy Stolicy zostało wpisane na listę programu „Pamięć Świata” – opracowany przez UNESCO spis dzieł i dokumentów najistotniejszych dla historii i kultury. Na liście tej, oprócz archiwum BOS, znajdują się m.in. dzieło Mikołaja Kopernika „De revolutionibus orbium coelestium”, akt konfederacji warszawskiej z 1573 roku, Magna Charta Libertatum, Biblia Gutenberga i rękopis IX symfonii Ludwiga van Beethovena.
Andrzej Kałwa (PAP)
akł/ mjs/ ls/ gma/
