Historia w rytmie rocka: wybór utworów Republiki

kombinat pracuje
oddycha buduje
kombinat to tkanka
ja jestem komórką
nie wyrwę się [...]
to tylko wiem
kombinat pulsuje
nikt nie wie że żyje
nic nie wiem o sobie
mam tętno miarowe
nie wyrwę się […]
to tylko wiem
[…]
te biurka się ciągną
aż hen po widnokrąg
zasypiam w szufladzie
dokładnie wskazanej
nie wyrwę się
[…]

"Będzie plan"

tekst: Grzegorz Ciechowski

Jeżeli wszystko pójdzie dobrze
a tak zakłada plan
już wiemy co będziemy robić
za pięć czy osiem lat
cudowna perfo-perforacja
cudownie białych taśm
historia w końcu będzie taka
jak to zakłada plan -kłada plan -kłada
plan
będzie plan
na sto lat
[…]
będziemy tańczyć
czaczę-czaczę
bo taki będzie plan
będziemy pisać wiersze krwawe
bo taki będzie plan
a może dotknę twoich włosów
jeżeli wskaże plan
jeżeli powie mi co dalej
co dalej robić mam robić mam robić mam
[…]
wybudujemy Biuro Planów
i Gmach Planowych Zmian
opracujemy plan dla świata
pójdziemy z nim przez świaaaat
opracujemy plan dla planet
i dla układu gwiazd
wskażemy drogę lunatykom
bo tak zakłada plan -kłada plan -kłada
plan

"Znak równości"

tekst: Grzegorz Ciechowski

wstajemy równo o godzinie DX

a przedtem wszyscy śnimy równe sny
pod kranem program mycia nr 3
Centralny Wyrównywacz nadał mi
równe buty równe zęby nos
równy w stronę baz produkcji krok
równą farbą malujemy wciąż
równe hasła w koło: równy bądź bądź
jeżeli jesteś ładna to już jest źle
Centralny Wyrównywacz zmieni cię
jeżeli jesteś gruby to musisz mieć
przy sobie stale baloników pęk
równe buty równe zęby nos
równy w stronę baz produkcji krok
równą farbą malujemy wciąż
równe hasło w koło: równy bądź
równy bądź
równy bą-bą-bą-bą-
bą-bą-bą-bą-bą-bą-bą-bą-bądź
Nierówni myślą że to źle Równym być
chcą ładnie pachnieć chcą być chudzi
chcą tyć
Centralny Wyrównywacz wskaże nam ich
i jeszcze dzisiaj założymy im:
równe buty równe zęby nos
równy w stronę baz produkcji krok
równą farbą wyrównamy ich
równym hasłem: masz równym być
masz równym być
[…]

Pytania do tekstów:

1. Kto jest podmiotem tekstów? Po czym możemy go poznać/wyróżnić?
2. Każdy z tekstów ma jedno słowo kluczowe – spróbuj je odnaleźć.
3. Zdefiniuj pojęcia kluczowe:
a) kombinat – czym jest kombinat? w jaki sposób funkcjonuje? Jakie to słowo przywołuje skojarzenia?
b) plan – czym jest plan? Jaka była rola planu w gospodarce centralnie planowanej? Co można zaplanować, a co wymyka się wszelkiego rodzaju planom?
c) równy – czym jest równość? Jak można ją definiować? W jakim znaczeniu funkcjonuje w tekście Republiki?

4. W tekstach funkcjonują lub zostały stworzone słowa, nazwy własne, pojęcia zbliżone do nowomowy. Spróbuj je odnaleźć i wskaż ich rolę w tekstach. [Biuro Planów, Gmach Planowych Zmian, Centralny Wyrównywacz, bazy produkcji]

5. Spróbuj odnaleźć w tekście Kombinatu porównania. Jak one funkcjonują? Do czego służą? Jaka jest ich rola? [tkanka – komórka; co jest elementem nadrzędnym? W jakiej sytuacji znajduje się podmiot? Czy może funkcjonować samodzielnie?]

6. Na podstawie odnalezionych słów spróbuj zdefiniować pojęcie nowomowy, określić jej cele, znaleźć jej zastosowanie w historii Polski.

7. Jakimi cechami charakteryzuje się stworzony w tekstach system?

8. Jak pozycjonuje się jednostka na tle systemu stworzonego w tekstach Ciechowskiego? Co jej wolno? Czego nie wolno?

9. Czy cechy te budzą w Tobie skojarzenia z funkcjonującymi lub istniejącymi systemami? Jeśli tak, z jakimi?

10. Czy potrafisz wskazać państwa, w których funkcjonował taki system?

Próba analizy i interpretacji wybranych tekstów Republiki

Proponuję Państwu próbę analizy i interpretacji zaledwie trzech wybranych tekstów Grzegorza Ciechowskiego, które mogą być doskonałą ilustracją, uzupełnieniem, a nawet wprowadzeniem do zajęć z historii czy WOS-u na temat ustrojów totalitarnych. Znakomicie pokazują też mechanizm funkcjonowania takiego systemu.  Nie wykluczam także możliwości ich użycia w czasie lekcji języka polskiego – jako uzupełnienia zajęć związanych z twórczością George’a Orwella. Ciekawym zastosowaniem wydaje się być pomysł na wykorzystanie tekstów Ciechowskiego w czasie zajęć poświęconych poezji współczesnej.

Grzegorz Ciechowski – poeta, muzyk, który dość specyficznie podchodził do swojej twórczości rockowej. Jak mówił w jednym z wywiadów:  Zespół był dla mnie sposobem uniknięcia konieczności wydawania kolejnych pieprzonych tomików wierszy – chciałem ze swoimi rzeczami docierać szerzej. , ale jednocześnie teksty Ciechowskiego nie były przeznaczone dla każdego. Potrzebował odbiorcy wrażliwego na nowe doświadczenia, charakteryzującego się otwartością - jak sam mówił: Moje teksty nie są tylko pretekstem do wyśpiewania melodii […] nie można prześlizgnąć się po nich […] ani nie są tak obłe, że nic nie znaczą – trzeba je dokładnie spenetrować, obsłużyć swoją wyobraźnią […]. Jeżeli ktoś wchodzi w mój świat, może odczytywać go przy pomocy moich słów albo odrzucić go. Podróż w moim towarzystwie może się wydawać komuś monotematyczna, nużąca, ale nigdy nie napiszę tekstu, który pozostawiałby słuchacza na pozycji neutralnej. Wiem, że od wielu lat mam wielu wspólników w tej wyprawie .

Aby odczytać świat tekstów Ciechowskiego należało poznać świat jego fascynacji literackich. Nie bez powodu fani Republiki, nazywani przez zespół obserwatorami, zaczytywali się prozą zakazanego w latach osiemdziesiątych Orwella . Jak wspominał Ciechowski […] panie w bibliotekach były przerażone, bo książka była na indeksie. Trzeba było więc szukać innych dróg dotarcia do tekstu i myśmy te szlaki przecierali. Doszło do tego, że gdy w Wolnej Europie czytane były w odcinkach „Folwark zwierzęcy” i „1984” Orwella fanki nagrywały to na taśmę , a potem przepisywały do zeszytów […] kompletowały z bendektyńską cierpliwością, słowem tworzył się jakiś „trzeci obieg” literatury w owym czasie oficjalnie zakazanej

Piotr Bratkowski w latach 80. w miesięczniku "Literatura" w felietonie  "Prywatna taśmoteka” jako pierwszy zwrócił uwagę na literackie odniesienia tekstów Ciechowskiego . Język Ciechowskiego w swej poetyce miał trochę wspólnego także z poetyką futuryzmu polskiego - mówi Bratkowski. - Takie nawiązania tam widziałem, przez pewną skrótowość, która była koniecznością.

Myślę, że w tym miejscu warto odwołać się do jeszcze jednego czynnika mającego wpływ na ostateczny kształt tekstów Ciechowskiego. Bez wątpienia był nim ulokowany na ul. Mysiej Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk czyli cenzura. Księga zapisów cenzorskich dokładnie określała o czym wolno, a o czym nie wolno pisać. Aby uniknąć skreśleń i ingerencji cenzorskich Ciechowski bardzo często stosował pewne zabiegi poetyckie, które pozwalały na zachowanie tekstu. Jak sam wspominał w wielu tekstach jak zapaśnik smarowałem się tłuszczem, żeby nie mogli mnie złapać . Nie bez powodu Jerzy Tolak (menager Republiki), w jednym z wywiadów mówił: Grzegorz był mistrzem, jeśli chodzi o metafory i ukryte znaczenia. . 

Analizując teksty nie można zapomnieć o ich warstwie muzycznej - w przypadku wybranych przeze mnie piosenek Republiki mamy do czynienia z piosenkami wpisującymi się w nurt nowej fali, która wymagała ścisłego, jasnego przekazu oraz prostej pozbawionej ozdobników muzyki. Fraza muzyczna wywiera wpływ na warstwę tekstową utworów – stąd te, tak charakterystyczne dla wczesnych piosenek Republiki zabiegi, jak: dzielenie wyrazów na sylaby, czy przedłużanie samogłosek. Wielokrotność niektórych słów pozwala na ustalenie haseł kluczowych dla danego tekstu.

Podmiotem tekstów jest osoba, lub pewna zbiorowość będąca elementem wewnętrznym przedstawionego świata lirycznego.  Występuje w 1 os. l. poj. albo w 1 os. l. mn. Świadczą o tym użyte formy czasowników i zaimków:  „nie wyrwę się”, „wiemy, co będziemy robić”, „będziemy tańczyć”,  „wszyscy śnimy”, „nam”.

Podmiot pojedynczy lub zbiorowy, w sposób bezpośredni, przekazuje nam informacje o swoim położeniu, czyli świecie, w jakim funkcjonuje. Omawiając teksty warto zwrócić uwagę na pewne słowa kluczowe. Na początku zajmijmy się kombinatem, czyli definicyjnie zespołem fabryk, a skojarzeniowo molochem, miejscem bez duszy.  Słowo kombinat kojarzy się także z PRL-owską gospodarką, kiedy to funkcjonowało co najmniej kilkanaście kombinatów, a ich sukcesy były szumnie ogłaszane w  środkach masowego przekazu. Kombinaty pracowały zgodnie z wytyczonymi i ustalonymi planami. I tutaj pojawia nam się kolejne słowo klucz do piosenki Republiki - plan. Plan był także pojęciem kluczowym gospodarki centralnie planowanej. Władza ustalała trzyletnie plany rozwoju i nadrzędnym celem podmiotów gospodarczych była ich realizacja wg ustalonych założeń.

Użycie obydwu słów stawia podmiot w dość niekorzystnej dla niego sytuacji. Bo po pierwsze znalazł się w molochu, po drugie jest od niego uzależniony. Świadczy o tym porównanie  „kombinat to tkanka, ja jestem komórką”. Jak wiadomo tkanka jest zespołem komórek, a więc nasz podmiot jest elementem pewnej całości, ma wpływ na funkcjonowanie maszyny. Ale nie jest to wpływ od niego zależny – wykonuje pewne ustalone z góry i przypisane mu zadania. Mało tego ma określone miejsce w tym świecie – „zasypiam w szufladzie dokładnie wskazanej”. Co najgorsze „te biurka się ciągną aż hen po widnokrąg”, co nie daje mu nadziei na zmianę sytuacji. A potwierdzeniem jej beznadziejności jest wielokrotnie powtarzana fraza „nie wyrwę się, to tylko wiem”. Istotną rolę pełni tutaj wyraz uwydatniający znaczenie czyli „tylko”. Warto zwrócić uwagę, że w warstwie muzycznej słowo „tylko” zyskuje odpowiednią intonację, jest właściwie wykrzyczane, co potęguję siłę przekazu i pośrednio beznadzieję sytuacji.

Tym bardziej, że życie przebiega zgodnie z ustalonym planem: „już wiemy, co będziemy robić za pięć czy osiem lat”. Co istotne plan ten nie jest związany wyłącznie z życiem gospodarczym czy dotyczy całego państwa, ale odnosi się do najbardziej intymnych sfer życia bohatera:

będziemy tańczyć
czaczę-czaczę
bo taki będzie plan
będziemy pisać wiersze krwawe
bo taki będzie plan
a może dotknę twoich włosów
jeżeli wskaże plan

Zdawałoby się, że emocje nie powinny podlegać żadnym planom, bo przecież nie jesteśmy w stanie nad nimi zapanować, a jednak można – przez planowanie świat nabiera charakteru bezdusznego środowiska, w którym poruszają się zautomatyzowani ludzie. Nad ich życiem czuwa Biuro Planów lub Gmach Planowych Zmian  (słownictwo przywołujące skojarzenia z Rokiem 1984 Orwella, a jednocześnie z dziwnymi tworami językowymi propagandy PRL-owskiej).  Pomaga im w tym Centralny Wyrównywacz czuwający nad równością obywateli. Jaką równością? Wobec czego równością? I tutaj pojawia nam się kolejno słowo kluczowe – przymiotnik równy. Zajmujący taką samą pozycję w hierarchii społecznej? Niekoniecznie - w omawianym tekście  słowo to gubi swoje pozytywne znaczenie. Tutaj równy to człowiek taki sam, pozbawiony możliwości wyboru, identyczny, nie mający żadnych praw. Podmiot omawianych tekstów żyje w świecie, w którym zakazana jest wszelka indywidualność:

równe buty równe zęby nos
równy w stronę baz produkcji krok
równą farbą malujemy wciąż
równe hasło w koło: równy bądź
Jakakolwiek próba inności jest niwelowana:
jeżeli jesteś gruby to musisz mieć
przy sobie stale baloników pęk

Jednostki myślące, że to źle równym być, zostają wskazane przez Centralnego Wyrównywacza po to, by założyć im:

równe buty równe zęby nos
równy w stronę baz produkcji krok
równą farbą wyrównamy ich
równym hasłem: masz równym być
masz równym być.

Materiały uzupełniające

Republika – polski nowofalowy zespół pochodzący z Torunia. Początki zespołu związane są z latami 80-tymi. W skład grupy wchodzili: Grzegorz Ciechowski ( flet, fortepian, śpiew), Paweł Kuczyński ( gitara basowa) [zastąpiony przez Leszka Biolika w 1991], Sławomir Ciesielski ( perkusja), Zbigniew Krzywański ( gitara elektryczna).

Od początku istnienia zespołu muzycy stworzyli własny, indywidualny styl. Złożyły się na niego następujące czynniki:

• oszczędna, uboga harmonicznie muzyka,
• traktowanie rocka jako medium do przekazania pewnego komunikatu,
• teksty Ciechowskiego odwołujące się m.in. do prozy Vonneguta  i Orwella,
• charakterystyczny, bardzo ekspresyjny śpiew wokalisty,
• plastyczny wizerunek: czarne stroje, czarno – białe pasy, republikaryca (pisana charakterystyczną czcionką nazwa zespołu),
• sposób zachowania się muzyków na koncercie ( nieruchoma postawa).

Największą popularnością zespół cieszył się na początku lat 80-tych. Po rozpadzie grupy, w 1986 r., Grzegorz Ciechowski rozpoczął solową karierę jako Obywatel G.C.  Grupa rozpoczęła ponowną działalność w 1991 r. i kontynuowała ją, aż do nagłej śmierci Ciechowskiego w 2001 r.

Grzegorz Ciechowski (1957-2001) – muzyk, kompozytor, autor tekstów, producent muzyczny, twórca muzyki filmowej m.in. do „Wiedźmina”. Lider i autor tekstów Republiki.

Gabriela Sierocińska-Dec