Plakat propagandowy na IX zjazd PZPR 14-20 lipca 1981 r. - materiały edukacyjne

Z tematów przekrojowych źródło doskonale nadaje się do zajęć poświęconych propagandzie (szczególnie komunistycznej). Jest też znakomitym materiałem na lekcje języka polskiego dotyczące propagandy przede wszystkim ze względu na graficzno-tekstowy charakter.

2. Pytania, ćwiczenia i sugestie metodyczne:

Zaczynamy od pytania o datę powstania źródła. Uczniowie powinni bez problemu określić czas: „tuż przed IX zjazdem PZPR”, sprawdzając kiedy to wydarzenie miało miejsce.

Można pytanie zmodyfikować pytając nie o datę, ale fragmenty źródła pozwalające nam tę datę ustalić. Powinny w takim przypadku pojawić się w odpowiedziach trzy elementy: istnienie komisji zjazdowej przed IX zjazdem, sam IX zjazd PZPR oraz okres sprawowania funkcji I Sekretarza KC PZPR przez Stanisława Kanię. Ciekawą formą wykorzystania źródła może być wykonanie ćwiczenia z datowania materiału polegająca na stopniowym dodawaniu kolejnych elementów pozwalających na prostą identyfikację chronologiczną. Można to przeprowadzić np. zaczerniając napisy „Przed IX zjazdem”, następnie podpis Stanisława Kani, wreszcie znak graficzny PZPR i kolejne partie tekstu.

Zasadniczym etapem pracy nad źródłem mającym na celu wskazanie autora, adresata, okoliczności i celu powstania źródła jest analiza treści. Zaczniemy ją od pytania o rodzaj źródła, na które to pytanie uczniowie bez większych problemów powinni odpowiedzieć identyfikując źródło jako plakat propagandowy. Następnie zadamy pytanie o cel tworzenia tego rodzaju źródeł – odpowiedzi mogą się różnić, choć definicja propagandy powinna być uczniom znana z  poprzednich lekcji na temat nowoczesnych ideologii, wojen i ustrojów XX w. Odpowiedzi te będą wykorzystane w następnej fazie analizy, która powinna rozpocząć się od określenia elementów treści: szaty graficznej i tekstu.

Następnie analiza struktury tekstu: skrót PZPR, fragment przemówienia, podpis - powinna dostarczyć informacji na temat autora tekstu. Ćwiczenie to pozostawi jednak tę kwestię otwartą. Nie jesteśmy bowiem w stanie określić kto fizycznie (osoba, organ) skonstruował ten plakat, a jedynie w czyim imieniu jest to ogłoszone. Jednak głównym zadaniem tego ćwiczenia będzie uświadomienie uczniom tego faktu, wskazanie, że ani Stanisław Kania, ani PZPR jako zbiorowość nie mogą być uznane za  autora sensu stricte – możemy jedynie mówić o zamówieniu takiego plakatu przez KC PZPR, bądź Biuro Polityczne tej partii.

Najważniejszą informacją do wychwycenia przez uczniów będzie fakt wspomnienia przez I sekretarza KC wszystkich członków partii jako uczestników formułowania programu, a nie tylko jego biernych wykonawców. W tym momencie należy skonstatować, że plakat ten jest z całą pewnością skierowany do członków partii i niesie ze sobą zachętę do większej aktywności.

W dalszym ciągu analizy treści przechodzimy do tekstu przemówienia, które jest przykładem bełkotliwej nowomowy. Fragment ten zawiera jednak szereg komunikatów, których odcyfrowanie zaczynamy od wskazania występujących w nim uczestników życia społeczno – politycznego (partia, członkowie partii, społeczeństwo). Następne pytanie dotyczy wskazania funkcji tych uczestników.

Udzielając na nie odpowiedzi uczeń szybko zorientuje się, że jedynym biernym elementem spośród tego grona jest społeczeństwo, o którego działaniu decyduje partia (aktywizacja). Kolejne pytanie powinno dotyczyć relacji pomiędzy pozostałymi  uczestnikami: partią, a jej członkami (szeregami) – jest to pytanie trudne i w gruncie rzeczy ma charakter otwarty (socjologia podaje co najmniej kilka modeli relacji pomiędzy jednostką, a zbiorowością, której jest elementem). Najważniejszą informacją do wychwycenia przez uczniów będzie fakt wspomnienia przez I sekretarza KC wszystkich członków partii jako uczestników formułowania programu, a nie tylko jego biernych wykonawców. W tym momencie należy skonstatować, że plakat ten jest z całą pewnością skierowany do członków partii i niesie ze sobą zachętę do większej aktywności.

W następnym etapie analizy zastanowimy się nad przekazem tekstu plakatu. Analizujemy w tym celu słownictwo użyte we fragmencie przemówienia. W tym momencie można pozwolić uczniom na swobodną analizę tekstu, której efektem będzie wskazanie słów „militaryzujących” tekst (siła, zwartość, bojowość,  zdyscyplinowanie, szeregi), zwrócenie uwagi na szczególne potraktowanie programowości działania partii i określenia jakości tego programu (marksistowsko – leninowski, polski). W następnej kolejności zadajemy proste pytanie o cel „militaryzowania” tekstu przez autora przemówienia. Nieco trudniejsza jest analiza zagadnień związanych z „programem” partii – nie będziemy bowiem w stanie wytłumaczyć uczniom jaki właściwie on ma być (samo zagadnienie połączenia myśli Marksa i Lenina z polskością jest par excellance propagandą komunistyczną i można przy tej okazji zrobić ćwiczenie - zabawę wstawiając  inne słowa w miejsce „polski” np. chrześcijański, rynkowy, liberalny itp.).

Na tym etapie należy wyjaśnić słowa niezrozumiałe tj. marksistowsko – leninowski i demokratyzm (w pierwszym wypadku można odwołać się do wiedzy uczniów o doktrynie marksizmu i jej przystosowaniu przez Lenina, które zaowocowało rewolucją, w drugim należy zapytać o słowa bliskoznaczne i znane im – demokracja, demokratyczny). Skoro ustalimy, że nie możliwe jest zrozumienie przekazu autora, należy zastanowić się po co określeń takich używa – innymi słowy: jakie odczucia propagandysta chce wywołać u odbiorcy. W tym celu możemy zaproponować uczniom, aby opisali swe odczucia  (jedni z perspektywy własnej, inni starając się wejść w rolę członka partii).  Najtrudniejszym jednak elementem analizy będzie wskazanie w jaki sposób mogło odbierać ten przekaz społeczeństwo. Na podstawie wcześniejszego datowania (wystarczy przywołanie faktu sprawowania przez S. Kanię urzędu I sekretarza KC) należy zastanowić się jak taki komunikat propagandowy odbierało społeczeństwo polskie okresu „karnawału Solidarności”. (MHP)