Warszawa, 29.11.2018. XXVII Targi Książki Historycznej w Arkadach Kubickiego na Zamku Królewskim. Fot. PAP/R. Guz
Historia II wojny światowej, budowanie niepodległości po 1918 r. oraz pierwsze lata III RP – te tematy wyróżniały się w bardzo bogatej ofercie księgarskiej skierowanej do pasjonatów polskiej historii.
W trzydziestolecie transformacji ustrojowej i gospodarczej pojawiły się obszerne monografie naukowe podsumowujące badania nad pierwszym okresem istnienia III RP. Wśród nich najważniejsza wydaje się książka „Koniec imperium MSW. Transformacja organów bezpieczeństwa państwa 1989–1990” dr. Tomasza Kozłowskiego. To pierwsza praca poświęcona historii przekształcania peerelowskich służb specjalnych, ich weryfikacji w latach 1989–1990 oraz losom niektórych funkcjonariuszy komunistycznej bezpieki i ich wpływowi na rzeczywistość społeczną oraz polityczną III RP.
Okrągły stół i transformacja ustrojowa – 30. rocznica
Szeroką panoramę pierwszych lat dziejów III RP roztacza z kolei prof. Antoni Dudek w publikacji „Od Mazowieckiego do Suchockiej. Pierwsze rządy wolnej Polski”. Celem prof. Dudka było przedstawienie kluczowych procesów politycznych tego okresu oraz sposobów działania rad ministrów w jednym z najtrudniejszych momentów polskiej transformacji. Autor rozważa również kontekst międzynarodowy ówczesnych wydarzeń, m.in. stosunki ze Związkiem Sowieckim oraz z jednoczącymi się Niemcami. Podstawą publikacji były niewykorzystywane dotąd źródła archiwalne, m.in. protokoły posiedzeń Rady Ministrów.
Podobnie jak w poprzednich latach popularnością cieszyły się kolejne tomy monumentalnej historii Polski pióra prof. Andrzeja Nowaka. Czwarty tom „Dziejów Polski” opowiada o „Trudnym złotym wieku”, a więc okresie od 1468 do 1572 r. „To czas, kiedy kształtują się instytucjonalnie i obyczajowo nasza kultura polityczna, kultura polityczna sejmików, sejmów, udziału obywateli w życiu publicznym” – podkreślał autor podczas jednego ze spotkań z czytelnikami.
Dr T. Kozłowski: kradzież akt SB w latach 1989–1990 służyła pozyskiwaniu haków
Wiosną ukazał się także zbiór wywiadów i esejów prof. Andrzeja Nowaka „Historia nie dla idiotów”. Autor rozmawia o rozmaitych odsłonach polskiej historii ze znakomitymi eseistami oraz z historykami. W drugiej części książki na przykładzie jedenastu „przypadków”, jak sam to określa, szuka odpowiedzi na pytania o polską tożsamość oraz pozycję w świecie.
Prof. A. Nowak: polskie doświadczenie walk o niepodległość jest wyjątkowe na tle innych krajów
W sferze biografistyki wyróżniła się m.in. książka Marcina K. Schirmera poświęcona wielkim polskim rodom mieszczańskim i inteligenckim. Autor opisuje koleje losów Grabskich, Hersów, Kieniewiczów, Kisielewskich, Kronenbergów, Wedlów i Witkiewiczów.
Prof. Marek Gałęzowski przybliżył popularyzowaną w ostatnich latach historię Legionów Polskich. W „My idziemy w zórz świtanie… Sylwetki oficerów Legionów Polskich poległych i zmarłych w walce o niepodległość w latach 1914–1916” w formie biogramów zostały przedstawione losy 127 oficerów.
Na rynku pojawiały się też biografie wybitnych polskich historyków, wśród nich prof. Andrzeja Paczkowskiego. Książka „Góry i teczki: opowieść człowieka umiarkowanego” to zapis jego rozmów z historykiem młodego pokolenia prof. Patrykiem Pleskotem. Oprócz wątków biograficznych Patryka Pleskota interesują zagadnienia związane z pracą historyka. Pyta prof. Paczkowskiego, czy jego zdaniem historia to nauka, którą można skodyfikować.
„Góry i teczki: opowieść człowieka umiarkowanego”
W serii „100-lecie niepodległości. Wspomnienia i pamiętniki” wydawanej nakładem Muzeum Historii Polski ukazał się już ósmy tom przybliżający twórców niepodległej Polski. Tym razem na wydanie składają się wspomnienia jedenastu uczestniczek ruchu niepodległościowego. Te relacje są świadectwem zróżnicowanej kobiecej aktywności zarówno przed wybuchem, jak i w trakcie I wojny światowej. Ze wspomnień dowiadujemy się o działalności kobiet w drużynach strzeleckich i Lidze Kobiet, w Naczelnym Komitecie Narodowym, Legionach oraz Polskiej Organizacji Wojskowej. Autorki wspomnień oraz ich towarzyszki „broni” pełniły wówczas funkcję nie tylko organizatorek i urzędniczek, lecz i kolporterek bibuły, kurierek, dywersantek czy wywiadowczyń. Niektóre z nich w męskim przebraniu służyły jako legionistki.
Dzieje II Rzeczypospolitej były także obecne w książkach popularnonaukowych i dotykających innych sfer niż polityka. Andrzej Fedorowicz w publikacji „Druga Rzeczpospolita w 100 przedmiotach” przedstawia historię II RP przez pryzmat 100 przedmiotów symboli tego czasu. „II Rzeczpospolita trwała zaledwie dwadzieścia lat, ale wciąż budzi fascynację. Nic dziwnego – w historii Polski niewiele było okresów tak wielkiej kreatywności i mobilizacji we wszystkich możliwych dziedzinach. Pozbawiony państwa naród po 123 latach musiał wymyślić je na nowo” – czytamy.
Dużą popularnością cieszył się też kolejny tytuł prof. Andrzeja Chwalby – „1919. Pierwszy rok wolności”, w którym badacz dziejów II RP opisuje procesy społeczne w czasie, który, jak sam pisze, „w znacznej mierze przesądził o rzeczywistym kształcie II Rzeczypospolitej”.
„1919. Pierwszy rok wolności”
„Druga Rzeczpospolita w 100 przedmiotach”
Podobnie jak we wcześniejszych latach ukazywały się monografie i syntezy poświęcone Polsce autorstwa historyków z innych krajów. We wrześniu opublikowana została najnowsza praca prof. Rogera Moorhouse’a „Polska 1939. Pierwsi przeciw Hitlerowi”. Podczas wykładu zorganizowanego na Uniwersytecie Warszawskim autor wyjaśniał, że jego celem jest przybliżenie zachodnim czytelnikom i historykom wyjątkowości wojny toczonej przez III Rzeszę w Polsce. „Kampania wrześniowa to początek wojny ideologicznej, w której nie istnieje rozróżnienie na cywilów i wojskowych. Obie te grupy były traktowane przez agresorów niemal tak samo” – zaznaczył.
Wśród wydawnictw źródłowych wyróżnia się dwutomowa publikacja pism Ignacego Matuszewskiego pod redakcją prof. Sławomira Cenckiewicza. To pierwsze tego rodzaju wydawnictwo poświęcone dorobkowi jednemu z najbardziej zasłużonych urzędników II RP i bezkompromisowych działaczy emigracji. „Potrafił być romantykiem z ducha polskości, a pozytywistą w sferze codziennej pracy organicznej. W pracy nad sobą, czego wypadkową była praca dla Polski. To typ polityka, który niemal już u nas wyginął – kogoś, kto codziennie pragnie się czegoś uczyć, ocenia sytuację raczej w odcieniach szarości i szuka sposobów na zwiększenie siły Polski” – tłumaczył prof. Cenckiewicz w rozmowie z PAP.
Roger Moorhouse: 17 września jest niemal nieobecny w zachodniej historiografii
Nakładem IPN ukazał się pierwszy tom „Relacji o pomocy udzielanej Żydom przez Polaków w latach 1939–1945” dotyczący obszaru dystryktu warszawskiego Generalnego Gubernatorstwa. „Autorami zamieszczonych zeznań, oświadczeń i listów są Polacy reprezentujący bardzo różne środowiska, grupy zawodowe i poziomy wykształcenia. Wśród ratujących byli przedstawiciele polskiej nauki, pracownicy umysłowi, kupcy, rzemieślnicy, robotnicy, rolnicy, a także renciści i emeryci” – piszą autorzy.
Prof. S. Cenckiewicz: Ignacy Matuszewski był typem polityka, który niemal już u nas wyginął
W ramach innej serii wydawniczej IPN zaprezentowano pierwszy tom zbioru „Represje za pomoc Żydom na okupowanych ziemiach polskich w czasie II wojny światowej”. Na zebrany przez autorów materiał składają się m.in. dokumenty administracji niemieckiej, sądów i aparatu terroru, prasa niemiecka, świadectwa żydowskie spisane podczas wojny, prasa i materiały wytworzone przez konspirację polską i żydowską.
W kontekście obchodów 80. rocznicy wybuchu II wojny światowej opublikowano „Rok 1939 w dzienniku Hansa Franka”. To fragment wielotomowych zapisków generalnego gubernatora okupowanych ziem polskich. Wydawcy z IPN podkreślają, że dzienniki Franka są zasadniczym źródłem wiedzy o polityce okupacyjnej III Rzeszy w Polsce.
Historia II wojny była też obecna w komiksach. Ukazał się czwarty, przedostatni tom „Bradla” autorstwa Tobiasza Piątkowskiego i Marka Oleksickiego. „Bradl to historia inspirowana losami Kazimierza Leskiego, żołnierza Armii Krajowej, agenta wywiadu, który wsławił się m.in. wyprawami w mundurze niemieckim poza granice okupowanej Polski, penetrując działania wroga na jego terenie, w najbardziej niebezpiecznych misjach” – opowiadał PAP autor scenariusza komiksu Tobiasz Piątkowski.
Nakładem Ośrodka Pamięć i Przyszłość oraz Centrum Historii Zajezdnia ukazał się komiks „Wyrok”: opowiada o żołnierzu AK, płk. Jerzym Woźniaku. Był on skazany na karę śmierci, zamienioną na dożywocie. Wyszedł na wolność w 1956 r. i w PRL pracował jako lekarz. W wolnej Polsce kierował Urzędem ds. Kombatantów i Osób Represjonowanych. Autorem scenariusza jest Juliusz Woźny, rysunki wykonał Martin Venter.
„Rok 1939 w dzienniku Hansa Franka” – nowa publikacja IPN
Z związku z obchodami 450. rocznicy zawarcia Unii Lubelskiej Instytut Polski w Kijowie we współpracy z Wydawnictwem Sejmowym i Przedstawicielstwem Polskiej Akademii Nauk w Kijowie przygotował zbiór dokumentów dot. porządku terytorialno-prawnego Rzeczypospolitej ustanowionego przez Sejm lubelski. Zostały one zebrane w porządku chronologicznym, a także opracowane, opatrzone wstępem i komentarzami przez dr. hab. Henryka Litwina ze Studium Europy Wschodniej UW. Wydanie prezentowane jest czytelnikom w językach oryginalnych (polskim i łacińskim) wraz z pierwszym ich tłumaczeniem na język ukraiński.
Pasjonatów dziejów podziemia antykomunistycznego zainteresował wydany nakładem Instytutu Pamięci Narodowej kolejny tom wspomnień żołnierza Armii Krajowej oraz podziemia antykomunistycznego, Józefa Bandzo, ps. Jastrząb. Pochodził on z Wileńszczyzny, gdzie prowadzono walkę z trzema wrogami. Autor „Tak było” od 1943 r. był żołnierzem 3. Wileńskiej Brygady AK, dowodzonej przez kpt. Gracjana Froga „Szczerbca”. Stał też na czele drużyny w 1. kompanii oddziału por. Romualda Rajsa „Burego”.
Nagroda Literacka im. Józefa Mackiewicza dla Marka A. Cichockiego
4 listopada Nagrodę Literacką im. Józefa Mackiewicza otrzymał Marek A. Cichocki za publikację „Północ i Południe. Teksty o polskiej kulturze i historii”. „Czytelnik po lekturze pierwszych paru stron od razu się przekona, iż ma do czynienia z eseistyką najwyższych lotów, świetnie kontynuującą tradycje nurtu, który Czesław Miłosz określił niegdyś mianem polskiej szkoły eseju” – powiedział w laudacji przewodniczący jury prof. Maciej Urbanowski. Wyróżnienie otrzymała książka Marii Wilczek-Krupy „Górecki. Geniusz i upór” opowiadająca o życiu i twórczości kompozytora Henryka Mikołaja Góreckiego. Nagroda im. Mackiewicza istnieje od 2002 r. Została ufundowana w celu upamiętnienia postaci i dzieła wybitnego pisarza oraz działacza politycznego. Przyznawana jest polskim autorom za książki w szczególny sposób popularyzujące rodzimą historię i tradycję.
Podsumowaniem rynku książki historycznej były XXVIII Targi Książki Historycznej. W ich trakcie wręczono Nagrody Klio, ustanowione w 1995 r. przez Porozumienie Wydawców Książki Historycznej – wyróżnienie dla polskich autorów i wydawców zajmujących się literaturą historyczną za ich wkład w popularyzację historii i literatury w Polsce. W kategorii autorskiej i monografii naukowych nagrodę pierwszego stopnia przyznano Piotrowi Głuszkowskiemu za książkę „Barwy polskości, czyli życie burzliwe Tadeusza Bułharyna”. Wręczono też dwie nagrody drugiego stopnia, które otrzymali Alicja Urbanik-Kopeć za „Anioł w domu, mrówka w fabryce” i Piotr M. Majewski za „Kiedy wybuchnie wojna? 1938. Studium kryzysu”.
„+Straszny Dwór+ czyli sarmackie korzenie Niepodległej”
W kategorii varsaviana nagrodą pierwszego stopnia uhonorowano Adama Dylewskiego za książkę „Ruda, córka Cwiego. Historia Żydów na warszawskiej Pradze”. Nagrodę drugiego stopnia odebrał Andrzej Zawistowski za publikację „Stacja plac Dzierżyńskiego, czyli metro, którego Warszawa nie zobaczyła. Budowa warszawskiej kolei podziemnej w latach 50. XX w.”, a nagrodę trzeciego stopnia – Agnieszka Witkowska-Krych za „Mniej strachu. Ostatnie chwile z Januszem Korczakiem”.
W kategorii edytorskiej przyznano sześć równorzędnych wyróżnień. Otrzymali je: Fundacja Kultury i Dziedzictwa Ormian Polskich za książkę „Ormiańska Polska”, Państwowy Instytut Wydawniczy za „Straszny dwór, czyli sarmackie korzenie niepodległej”, Archiwum Państwowe w Warszawie i Skarpa Warszawska za „Niepodległa Warszawa w obiektywie Zdzisława Marcinkowskiego”, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego za serię „Communicare – historia i kultura”, wydawnictwo Austeria za „Chasydyzm. Atlas historyczny” oraz Fundacja Pasaże Pamięci za „Sen o teatrze”.
„Stacja Plac Dzierżyńskiego, czyli metro, którego Warszawa nie zobaczyła”
W ocenie przewodniczącego jury nagrody prof. Tomasza Szaroty polskie wydawnictwa publikujące tytuły historyczne prezentują bardzo wysoki poziom. „Książki i albumy, które nagrodziliśmy, powinny być pewnym wzorem do naśladowania. Nagrodziliśmy bowiem książki dobre, bardzo rzetelnie przygotowane, a w wypadku tych w kategorii edytorskiej – pięknie wydane. Już od wielu lat książki nagradzane w tej kategorii to publikacje, które niczym się nie różnią od najlepszych wydawnictw zachodnich czy amerykańskich” – zaznaczył.
Tegoroczna edycja konkursu Książka Historyczna Roku – Nagrody im. Oskara Haleckiego formalnie początkowo została odwołana na skutek konfliktu wokół wycofania z rywalizacji publikacji Piotra Zychowicza. Organizatorzy zapowiadają powrót plebiscytu w pełnej odsłonie w 2020 r. Ostatecznie jednak, po wielu późniejszych dyskusjach, przyznano nagrody i wyróżnienia:
Za najlepszą książkę naukową poświęconą dziejom Polski i Polaków w XX w. komisja konkursowa uznała książkę „Episkopat Polski wobec stosunków państwo–Kościół i rzeczywistości społeczno-politycznej 1970–1989” Rafała Łatki, natomiast za najlepszą książkę popularnonaukową o historii Polski w XX w. uznała „Rozstrzelani za uratowanie kobiety. Wojsko polskie kontra armia sowiecka” Krzysztofa M. Kaźmierczaka.
W kategorii najlepsze wydawnictwo źródłowe poświęcone historii Polski w XX w. zwyciężyła publikacja „Hugh S. Gibson. Amerykanin w Warszawie. Niepodległa Rzeczpospolita oczami pierwszego ambasadora Stanów Zjednoczonych” – wyboru tekstów i opracowania dokonał Vivian Hux Reed. Z kolei za najlepsze wspomnienia dotyczące historii Polski w XX w. uznano książkę „Kołyma. Polacy w sowieckich łagrach” w opracowaniu Sebastiana Warlikowskiego.
W uchwale jury zawarto także informację o przyznanych wyróżnieniach. Otrzymały je cztery książki: „Zgniłe jabłka, zepsute skrzynki i złe powietrze” Daniela Wicentego o dysfunkcjach w SB w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych, „XYZ. Prawdziwa historia złamania szyfru Enigmy” Dermota Turinga, „Powstanie Warszawskie 1944. Zarys działań natury wojskowej” pod redakcją Adama Borkiewicza i Katarzyny Utrackiej oraz „Zygmunt Lasocki. Wspomnienia szefa administracji Polskiej Komisji Likwidacyjnej i Komisji Rządzącej" pod redakcją Andrzeja Aksamitowskiego i Henryka Walczaka.
Michał Szukała (PAP)
szuk / skp /
