Prof. Andrzej Nowak. Fot. Serwis Wideo PAP
Sejm Wielki ograniczył prawa gołoty szlacheckiej i jednocześnie rozpoczął proces dopuszczania mieszczan do głosu; był to krok w kierunku nowocześniejszego rozumienia obywatelstwa – powiedział historyk prof. Andrzej Nowak z Instytutu Historii PAN i Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Zdaniem prof. Nowaka reformy Sejmu Wielkiego były ukoronowaniem trwającego kilka stuleci procesu kształtowania się rozumienia pojęcia obywatelskości. W opinii autora wielotomowych „Dziejów Polski” obywatelskość czasów I RP zakładała, że obywatele państwa są współodpowiedzialni za jego los oraz współdecydują o panującym w nim porządku. Obywateli „łączyła równość decydowania o całej wspólnocie realizowana poprzez delegowanie posłów, którzy wyrażają naszą wolę na forum parlamentu”. Tym samym, w opinii prof. Nowaka, oznaczało to niezależność od rozkazów władcy i tym samym współodpowiedzialność szlachty za państwo.
Przez niemal cały okres istnienia Rzeczypospolitej prawo wyboru posłów na sejmy mieli wszyscy przedstawiciela stanu szlacheckiego zebrani na lokalnych sejmikach. Ten stan trwał aż do czasu reform Sejmu Wielkiego. Wówczas ograniczono prawa obywatelskie szlachty nieposiadającej ziemi, tak zwanej gołoty.
Zdaniem prof. Nowaka „była to próba reformy budowana według pojęć końca XVIII w.”. Jednocześnie zwiększono prawa obywatelskie mieszczan, którzy domagali się tego podczas obrad Sejmu Wielkiego. „Był to krok w kierunku nowocześniejszego rozumienia obywatelstwa w narodzie nie tylko szlacheckim, ale wielostanowym” – powiedział prof. Nowak. Rozmówca PAP nawiązał również do zapisów Konstytucji z 1791 r., która oddawała chłopów „pod opiekę prawa i rządu krajowego”. W jego opinii ustanowienie tego zapisu otwierało drogę do rozszerzenia praw obywatelskich na chłopów.
Sejm nazywany Wielkim Czteroletnim rozpoczął obrady w październiku 1788 r. Obradował „pod węzłem konfederacji”, dlatego też mógł podejmować uchwały większością głosów. Marszałkiem konfederacji koronnej został Stanisław Małachowski, konfederacji litewskiej – Kazimierz Nestor Sapieha. W 1790 r. dokonano nowych wyborów do sejmu i odtąd obradował on w podwójnym składzie.
W 1789 r. sejm zniósł Radę Nieustającą i zażądał wycofania wojsk rosyjskich, w 1790 r. podjął uchwałę zakazująca jakiejkolwiek cesji terytorium Rzeczpospolitej i zaaprobował przymierze polsko-pruskie.
Kluczowe znaczenie w pracach sejmu miały ustawa o reorganizacji sejmików (marzec 1791), ustawa o reorganizacji miast i położenia mieszczaństwa (kwiecień 1791) oraz Ustawa Rządowa (3 maja 1791). Konstytucja 3 maja była drugą na świecie i pierwszą w Europie ustawą regulującą organizację władz państwowych, prawa i obowiązki obywateli.
Sejm Wielki obradował ostatni raz w maju 1792 roku. Próba wprowadzenia konstytucji w życie została zniweczona już w połowie 1792 r. Zawiązana z rosyjskiej inspiracji konfederacja targowicka miała na celu przywrócenie poprzedniego ustroju Rzeczypospolitej. Przywódcy tzw. targowicy doprowadzili do wkroczenia wojsk rosyjskich w granice Rzeczypospolitej, obalenia dzieła Sejmu Wielkiego oraz II rozbioru. (PAP)
Michał Szukała
gma/
