Dr Maciej Wyrwa z Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia. Źródło: Archiwum prywatne M. W.
Poszukiwana białoruska lista katyńska to umowna nazwa list dyspozycyjnych, a więc tzw. list śmierci, na których znalazły się osoby przetrzymywane w więzieniach na „Zachodniej Białorusi” i rozstrzelane w ramach mordu katyńskiego – mówi PAP dr Maciej Wyrwa, historyk z Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia.
Polska Agencja Prasowa: Często zapomina się, że ofiarami zbrodni z wiosny 1940 r. padali nie tylko polscy oficerowie – wzięci do niewoli we wrześniu i w październiku 1939 r. Świadectwem późniejszych aresztowań jest tzw. białoruska lista katyńska. Jaka jest jej geneza?
Dr Maciej Wyrwa: Represje wymierzone w Polaków rozpoczęły się natychmiast – 17 września 1939 r. po wkroczeniu na ziemie wschodnie II Rzeczypospolitej wojsk sowieckich. Ich rytm wyznaczały represje skierowane wobec jeńców wojennych, masowe aresztowania, cztery deportacje z lat 1939–1941. Z pewnością do swoistej kumulacji represji doszło w 1940 r. Tylko w tym roku w ramach zbrodni katyńskiej zamordowano ok. 22 tys. obywateli polskich. Deportowano co najmniej 154 tys. Do kategorii represjonowanych należy dodać jeńców i internowanych przebywających w sowieckiej niewoli, aresztowanych i skazanych na pobyt w jednym z łagrów „archipelagu Gułag”.
Dr Maciej Wyrwa: Niezwykle ważnym źródłem wiedzy przy próbach opracowania listy są informacje, jakie pozyskuję od rodzin i bliskich zaginionych. Można je składać poprzez ankietę dostępną na stronie Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia bądź pisząc na mail: zaginienipo1939@cprdip.pl. Ze strony Centrum można też pobrać bezpłatnie publikację z 2015 r. zawierającą ówczesne efekty mojej pracy.
Warto podkreślić, że ofiary zbrodni katyńskiej z tzw. białoruskiej listy katyńskiej to osoby przebywające w więzieniach, a nie, jak często słyszy się w mediach – jeńcy. To dwie oddzielne kategorie osób represjonowanych na podstawie tzw. decyzji katyńskiej z marca 1940 r. Dlatego poszukujemy w archiwach Białorusi i Rosji informacji o przebywających w więzieniach w Brześciu, Pińsku, Baranowiczach, Wilnie, których na podstawie rozkazu szefa NKWD Ławrientija Berii z 22 marca 1940 r. miano przewieść do Mińska i tam zgładzić, bo właśnie tym w istocie było „rozładowywanie więzień NKWD zachodnich obwodów Ukraińskiej SRS i Białoruskiej SRS”.
Dr Maciej Wyrwa: Warto podkreślić, że ofiary zbrodni katyńskiej z tzw. białoruskiej listy katyńskiej to osoby przebywające w więzieniach, a nie, jak często słyszy się w mediach – jeńcy. To dwie oddzielne kategorie osób represjonowanych na podstawie tzw. decyzji katyńskiej z marca 1940 r.
Listę więźniów zamordowanych na Ukrainie w ramach zbrodni katyńskiej znamy od 1994 r., nie znamy personaliów więźniów zamordowanych na Białorusi.
Prof. T. Wolsza: na Kremlu zapewne nadal jest ukryty tzw. pakiet nr 1 dokumentów katyńskich
Możemy domniemywać, że analogicznie do tzw. ukraińskiej listy katyńskiej na białoruskiej znajdą się nazwiska zarówno oficerów Wojska Polskiego, funkcjonariuszy Policji Państwowej czy też Straży Więziennej. Z pewnością oprócz Polaków znajdą się na niej osoby narodowości białoruskiej, żydowskiej. Wśród ofiar mogą być również kobiety. W tworzonym przez Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia spisie osób zaginionych miedzy 17 września 1939 a czerwcem 1940 r. na obszarze północno-wschodnich województw II RP mamy bardzo szeroki przekrój polskiej inteligencji. Oprócz wymienionych już grup zawodowych figurują na niej m.in. prawnicy, lekarze, nauczyciele, urzędnicy państwowi – właściwie wszystkich szczebli, przedstawiciele ziemiaństwa.
PAP: Na ile precyzyjnie jesteśmy w stanie odtworzyć mechanizmy zbrodni dokonanej na Polakach z białoruskiej listy katyńskiej?
Dr Maciej Wyrwa: Samo przeprowadzenie zbrodni katyńskiej nie było dla stalinowskiego reżimu czymś nowym – scenariusz masowych egzekucji przećwiczono w latach trzydziestych w okresie Wielkiego Terroru. Zamordowano wtedy m.in. nie mniej niż 111 091 osób w ramach „operacji polskiej” NKWD. Kluczowa była decyzja Biura Politycznego KC WKP(b) z 5 marca 1940 r., aby sprawy jeńców wojennych z obozów w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie oraz więźniów z zachodnich obwodów Ukrainy i Białorusi rozpatrzyć w trybie specjalnym, czyli bez wzywania aresztowanego, przedstawiania zarzutów, decyzji i aktu oskarżenia.
Dr Maciej Wyrwa: Samo przeprowadzenie zbrodni katyńskiej nie było dla stalinowskiego reżimu czymś nowym – scenariusz masowych egzekucji przećwiczono w latach trzydziestych w okresie Wielkiego Terroru. Zamordowano wtedy m.in. nie mniej niż 111 091 osób w ramach „operacji polskiej” NKWD.
Zadecydowano, by zastosować wobec nich najwyższy wymiar kary – rozstrzelanie. Do rozpatrzenia spraw powołano „trójkę” złożoną z wyższych rangą enkawudzistów Mierkułowa, Kobułowa i Basztakowa. Zadbano o transport, dostarczając niezbędną liczbę wagonów kolejowych, bezpieczeństwo transportu zapewniały wojska konwojowe NKWD. W obozach jenieckich i więzieniach wypełniano akta ewidencyjne i tzw. sprawki, które kierowano do 1. Wydziału Specjalnego NKWD, a tam na ich podstawie sporządzano „listy śmierci”, zatwierdzane następnie przez wspomnianą „trójkę”. Egzekucji dokonywały powołane do tego celu „specgrupy”. W Mińsku miejscami egzekucji były prawdopodobnie więzienie na ul. Wołodarskiego oraz więzienie wewnętrzne NKWD przy ul. Zachariewskiej.
Zwłoki ukrywano w przewidzianych do tego miejscach, takich jak sanatoria NKWD czy też oddalone leśne uroczyska. W przypadku ofiar zamordowanych w mińskich więzieniach jako miejsce ukrycia zwłok wskazuje się Kuropaty. Tam, w dołach śmierci, znaleziono przedmioty polskiej produkcji i męski grzebień ze wstrząsającym napisem: „Ciężkie chwile więzienia. Mińsk 25.04.1940. Myśl o was doprowadza mnie do szaleństwa. 26 IV Rozpłakałem się – ciężki dzień”.
Katyń. Zapiski z obozów
Białoruski badacz represji sowieckich prof. Ihor Kuzniacou wskazał, oprócz Kuropat, kilkanaście miejsc w rejonie Mińska, jak np. Mały Trościeniec, Drozdy, Komarówkę czy też miejsce dzisiejszego portu lotniczego Mińsk-1, w których grzebano ciała. Być może – podobnie jak w przypadku zabitych z „listy ukraińskiej”– część ofiar rozstrzeliwano bezpośrednio w więzieniach znajdujących się na tzw. Zachodniej Białorusi, wtedy miejsca ukrycia zwłok należy szukać właśnie tam. Jednak bez przeprowadzenia profesjonalnych prac sondażowo-ekshumacyjnych wciąż jesteśmy skazani jedynie na spekulacje.
PAP: Często aresztowaniom towarzyszyły również represje wobec rodzin.
Dr Maciej Wyrwa: Represje sowieckie dosięgnęły również bliskich i rodzin ofiar zbrodni katyńskiej. Bezpośrednio w nich wymierzona była druga, kwietniowa deportacja. 2 marca 1940 r. postanowiono deportować na 10 lat do Kazachskiej SRS m.in. członków rodzin represjonowanych i znajdujących się w obozach jenieckich. Pięć dni później w specjalnej dyrektywie szef NKWD Beria uściślił, że za członka rodziny uznaje się żonę, dzieci oraz rodziców, braci i siostry, jeżeli zamieszkiwali razem z rodziną aresztowanego bądź jeńca. Szacuje się, że w kwietniu 1940 r. deportowano co najmniej 61 tys. polskich obywateli.
Dr Maciej Wyrwa: Represje sowieckie dosięgnęły również bliskich i rodzin ofiar zbrodni katyńskiej. Bezpośrednio w nich wymierzona była druga, kwietniowa deportacja. 2 marca 1940 r. postanowiono deportować na 10 lat do Kazachskiej SRS m.in. członków rodzin represjonowanych i znajdujących się w obozach jenieckich.
Tworząc biogramy osób zaginionych, umieszczam w nich informację o deportacji członków rodziny. Z jednej strony jest to element mogący potwierdzić fakt bycia ofiarą zbrodni katyńskiej, a z drugiej strony uważam te osoby za pośrednie ofiary zbrodni katyńskiej. Do dziś nie wiemy, ile z nich deportację przypłaciło życiem.
PAP: Czy historycy są przekonani, że w białoruskich archiwach do dziś znajduje się dokument nazywany „białoruską listą katyńską”?
Dr Maciej Wyrwa: Z pewnością jest najbardziej poszukiwanym dokumentem; a właściwie to dokumenty dotyczące zbrodni katyńskiej. Poszukiwana „białoruska lista katyńska” to umowna nazwa list dyspozycyjnych, a więc tzw. list śmierci, na których znalazły się osoby przetrzymywane w więzieniach na „Zachodniej Białorusi” i rozstrzelane w ramach mordu katyńskiego.
Niechciane pomniki katyńskie
Dotychczas władze Rosji utrzymują, że dokumenty te zniszczono. Świadczyć ma o tym notatka szefa NKWD Aleksandra Szelepina z marca 1959 r., w której proponował zniszczenie akt ewidencyjnych wszystkich rozstrzelanych. Polscy badacze, w tym prof. Wojciech Materski i prof. Krzysztof Jasiewicz, zwracają uwagę na brak stosownego dokumentu zniszczenia/wybrakowania, który potwierdzałby ten fakt. Przyjmując nawet, że dokumenty te zniszczono, to w tej samej notatce Szelepin zaleca pozostawienie do celów informacyjnych protokołów wspomnianej „trójki” NKWD. Odnalezienie i udostępnienie tych dokumentów pozwoliłoby ustalić personalia wszystkich zamordowanych w ramach zbrodni katyńskiej. Z pewnością istnieją również inne dokumenty, które mogłyby pomóc w odtworzeniu „listy białoruskiej”, np. wykazy osób podlegających aresztowaniu jesienią 1939 r., spisy aresztowanych przebywających w mińskich więzieniach w interesującym nas okresie itp.
Dr Maciej Wyrwa: Z pewnością jest najbardziej poszukiwanym dokumentem; a właściwie to dokumenty dotyczące zbrodni katyńskiej. Poszukiwana „białoruska lista katyńska” to umowna nazwa list dyspozycyjnych, a więc tzw. list śmierci, na których znalazły się osoby przetrzymywane w więzieniach na „Zachodniej Białorusi” i rozstrzelane w ramach mordu katyńskiego.
Z kolei na Białorusi w 2011 r. prezydent Łukaszenka stwierdził, że na terytorium sowieckiej Białorusi w ogóle nie przeprowadzano egzekucji na Polakach. Rok później białoruskie ministerstwo sprawiedliwości odrzuciło tezę o istnieniu tzw. białoruskiej listy katyńskiej. I ta wykładnia obowiązuje do dziś, o czym miałem okazję się przekonać kilkukrotnie podczas rozmów z białoruskimi urzędnikami państwowymi.
Dr hab. P. Pleskot: życiorysy duchownych, którzy zginęli w Katyniu, znamy tylko w zarysach
PAP: Mimo takiej postawy władz białoruskich wciąż podejmowane są próby odnalezienia listy i jej zrekonstruowania. Jakie są efekty dotychczasowych prac polskich historyków?
Dr Maciej Wyrwa: Od początku, kiedy tylko okazało się, że ofiarami zbrodni katyńskiej byli również więźniowie przetrzymywani w Białoruskiej SRS, państwo polskie podjęło starania o uzyskanie z Białorusi oraz Rosji archiwaliów, które pomogłyby w ustaleniu wszystkich ofiar i okoliczności zbrodni. Dotychczas starania te nie przyniosły żadnego skutku. Na Białorusi umorzono sprawę karną w sprawie egzekucji NKWD dokonywanych w latach 1939–1941 w Kuropatach już w 1995 r., a rosyjska naczelna prokuratura wojskowa umorzyła śledztwo katyńskie w 2004 r., utajniając część zebranego materiału i nie przekazując go stronie polskiej.
Pamięć Katynia. Batalia bez końca
Jak już wspomniałem, władze obydwu państw zaprzeczają, by w ich archiwach znajdowały się dokumenty, które mogłyby pomóc w nazwaniu z imienia i nazwiska wszystkich ofiar zbrodni. W Rosji coraz częściej ukazują się publikacje i artykuły podważające sowieckie sprawstwo zbrodni katyńskiej i domagające się od władz rewizji stanowiska w tej sprawie. Na Białorusi, kilka dni temu, w oficjalnym organie prasowym ministerstwa obrony ukazał się tekst, którego autor twierdzi, że w Kuropatach mordowali wyłącznie Niemcy, i to głównie Żydów po 1941 r., a dokonywane tam zbrodnie NKWD w czasach sowieckich to mit stworzony przez białoruską opozycję przy udziale Polski. W takim klimacie politycznym trudno oczekiwać przełomu.
Dr Maciej Wyrwa: Od początku, kiedy tylko okazało się, że ofiarami zbrodni katyńskiej byli również więźniowie przetrzymywani w Białoruskiej SRS, państwo polskie podjęło starania o uzyskanie z Białorusi oraz Rosji archiwaliów, które pomogłyby w ustaleniu wszystkich ofiar i okoliczności zbrodni.
Odpowiedzią na brak dokumentów były próby rekonstrukcji listy. Warto wymienić listę sporządzoną przez prokuratorów Stefana Śnieżkę i Aleksandra Herzoga oraz Jędrzeja Tucholskiego. Również spis tworzyła Sekcja Poszukiwań Warszawskiej Rodziny Katyńskiej oraz zespół programu „Indeksu Represjonowanych” Fundacji Ośrodka KARTA.
Zbrodnia katyńska – mija 80 lat
Opracowując biogramy, korzystam z ich dorobku, a także innych zgromadzonych i dostępnych materiałów archiwalnych. Dla mnie niezwykle ważnym źródłem wiedzy są również informacje, jakie pozyskuję od rodzin i bliskich zaginionych. Można je składać poprzez ankietę dostępną na stronie Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia bądź pisząc na mail: zaginienipo1939@cprdip.pl. Ze strony Centrum można też pobrać bezpłatnie publikację z 2015 r. zawierającą ówczesne efekty mojej pracy.
Często spotykam się z pytaniem, czy warto to robić, skoro nie wiemy, ile z tych osób faktycznie było ofiarami zbrodni katyńskiej. W przypadku odnalezienia „listy białoruskiej” zgromadzone informacje z pewnością pomogą w potwierdzeniu tożsamości ofiar i ustaleniu okoliczności mordu; mogą być pomocne podczas prowadzenia prac archeologiczno-ekshumacyjnych, np. przy identyfikacji czy też szybkim odnalezieniu bliskich w celu przeprowadzenia badań porównawczych. Państwo polskie nie może zrezygnować ze starań o ustalenie i nazwanie z imienia i nazwiska wszystkich ofiar sowieckich represji. Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia – w miarę swoich możliwości – stara się to robić, upominając się przy tym o należną im pamięć.
Rozmawiał Michał Szukała (PAP)
szuk / skp /
