Pacyfikacja Kopalni Węgla Kamiennego Wujek. Katowice, 16.12.1981. Fot. PAP/M. Janicki
W poniedziałek minie 38. rocznica pacyfikacji katowickiej kopalni Wujek. 16 grudnia 1981 r. od milicyjnych kul zginęło dziewięciu protestujących górników, a kilkudziesięciu zostało rannych. Była to największa tragedia stanu wojennego.
G. Wołk: stan wojenny w ogromnym stopniu zachwiał zaufaniem międzyludzkim
W uroczystościach upamiętniających tamte wydarzenia wezmą udział bliscy i koledzy poległych, związkowcy oraz przedstawiciele centralnych, regionalnych i lokalnych władz. Organizatorzy spodziewają się udziału m.in. premiera Mateusza Morawieckiego. Obchody rozpoczną się mszą w kościele pw. Podwyższenia Krzyża Świętego. Później uczestnicy przejdą pod Krzyż-Pomnik przy kopalni.
W miniony piątek – w rocznicę wprowadzenia stanu wojennego - Sąd Okręgowy w Katowicach na 3,5 roku więzienia skazał Romana S. - jednego z b. członków plutonu specjalnego ZOMO, którego funkcjonariusze strzelali do górników. Odpowiadał on w osobnym procesie, bo został zatrzymany dopiero kilka miesięcy temu w Chorwacji, a następnie wydany stronie polskiej. Wcześniej, już prawomocnie, osądzeni zostali inni członkowie plutonu.
3,5 roku więzienia dla b. zomowca Romana S., oskarżonego ws. śmierci górników z Wujka
Jak mówił w ustnym uzasadnieniu wyroku sędzia Maciej Dutkowski, w Wujku – nawet w oparciu o przepisy stanu wojennego - nie było podstaw do użycia broni. "Tak naprawdę akcja milicji była akcją zaczepną. Przecież górnicy nic nie robili, dopóki nie przyjechała milicja, póki nie zostali otoczeni przez wojsko. To funkcjonariusze zdecydowali o przystąpieniu do akcji pacyfikacyjnej" – wskazał Dutkowski.
Jak podkreślił, w kopalni strzelano po to, żeby zabić, "unicestwić". "Rany osób, które zostały postrzelone wskazują na to, że były to strzały mierzone. To były strzały głównie w okolice serca bądź w głowę (…) Strzelano również do górników, którzy próbowali pomóc już postrzelonym" – powiedział sędzia.
Wydarzenia sprzed 38 lat upamiętnia działające od lat przy kopalni Wujek Śląskie Centrum Wolności i Solidarności (ŚCWiS). Ma ono być wkrótce rozbudowane kosztem 16 mln zł i stać się placówką prezentującą opozycję demokratyczną w regionie w latach 80. XX w. List intencyjny podpisano w sierpniu br.
„Wujek ’81. Relacje”
Obecnie Muzeum składa się z trzech sal wystawienniczych, w których ukazana jest m.in. historia kopalni z makietą odwzorowującą teren zakładu oraz przebieg działań sił milicyjno-wojskowych podczas pacyfikacji zakładu. Po muzeum oprowadzają górnicy, którzy brali udział w historycznym strajku. Muzeum ma zostać otwarte po rozbudowie w 2021 r. - w 40-lecie krwawej pacyfikacji zakładu.
Protest w kopalni Wujek rozpoczął się po wprowadzeniu stanu wojennego, na wieść o zatrzymaniu szefa zakładowej Solidarności Jana Ludwiczaka. W niedzielny poranek 13 grudnia, na prośbę górników, do kopalni przyszedł z pobliskiego kościoła ks. Henryk Bolczyk, który odprawił mszę w zakładzie. Po jej zakończeniu pracownicy rozeszli się do domów.
14 grudnia pierwsza zmiana rozpoczęła strajk, wysuwając postulaty zwolnienia z więzienia Ludwiczaka i innych działaczy "S" z całego kraju, respektowania Porozumienia Jastrzębskiego oraz niewyciągania konsekwencji wobec protestujących. Do strajku przyłączali się górnicy z dalszych zmian, którzy sformułowali kolejne postulaty - zniesienia stanu wojennego i przywrócenia działalności Solidarności. Na przywódcę strajku wybrano Stanisława Płatka, sekretarza komisji rewizyjnej "S" w zakładzie.
Uczestnik strajku w Wujku: nikt się nie spodziewał, że mogą do nas strzelać
Negocjacje protestujących z władzami nie przyniosły rezultatu. Zawiązał się komitet strajkowy. W pierwszych dniach stanu wojennego na Śląsku zastrajkowało w sumie ok. 50 zakładów. 15 grudnia do strajkujących zaczęły dochodzić wieści, że milicja i wojsko spacyfikowały niektóre strajkujące zakłady, m.in. kopalnię Manifest Lipcowy w Jastrzębiu Zdroju, gdzie milicjanci użyli broni palnej.
Górnicy z Wujka, nie wiedząc jeszcze wówczas, że strzelano do robotników w Manifeście, rozpoczęli przygotowania do obrony swojego zakładu. Bronią stały się łopaty, kilofy, łańcuchy, zaostrzone pręty, cegły i śruby. Następnego dnia kopalnię, gdzie strajkowało już ok. 3 tys. górników, otoczyły oddziały milicji, czołgi i wozy pancerne. Wokół zebrał się też tłum kobiet, młodzieży i dzieci. Do strajkujących poszli przedstawiciele wojska, by nakłonić ich do poddania się. Propozycja została odrzucona. Wtedy armatkami wodnymi, przy 16-stopniowym mrozie, zaatakowano ludzi otaczających zakład. Milicjanci obrzucili tłum gazami łzawiącymi i świecami dymnymi.
Przed godziną 11 czołgi sforsowały kopalniany mur, a uzbrojone oddziały ZOMO wkroczyły na teren zakładu. Górnicy byli ostrzeliwani środkami chemicznymi i polewani wodą. Stawiali opór. W czasie walki górnicy ujęli trzech milicjantów, a resztę pacyfikujących zmusili do wycofania. Po tym do akcji wprowadzony został pluton specjalny ZOMO, padły strzały.
Prof. Antoni Dudek: pacyfikacja Kopalni Wujek miała zastraszyć społeczeństwo
Na miejscu zginęło sześciu górników, jeden umarł kilka godzin po operacji, dwóch kolejnych na początku stycznia 1982 r. Dla Józefa Czekalskiego, Krzysztofa Gizy, Ryszarda Gzika, Bogusława Kopczaka, Zenona Zająca, Zbigniewa Wilka, Andrzej Pełki, Jan Stawisińskiego i Joachima Gnidy była to ostatnia szychta w życiu. Ponad 20 górników zostało rannych od kul. Nie jest znana liczba tych, którzy zostali lżej ranni, m.in. zatruci gazem łzawiącym.
Straty drugiej strony to 41 rannych, z których 10 wymagało leczenia w szpitalu. Po zakończeniu pacyfikacji doszło do rozmów przedstawicieli obu stron. Górnicy zwolnili ujętych trzech milicjantów, oddali broń i zakończyli strajk. Wkrótce potem służba bezpieczeństwa zatrzymała osiem osób, które oskarżono o organizowanie i kierowanie strajkiem w Wujku. W lutym 1982 r. czterej z nich otrzymali wyroki od 3 do 4 lat więzienia, czterej inni zostali uniewinnieni.
20 stycznia 1982 roku sterowane przez władze śledztwo w sprawie odpowiedzialności milicjantów za użycie broni palnej podczas pacyfikacji kopalni Wujek umorzono. Prokuratura Garnizonowa w Gliwicach uznała, że milicjanci działali w obronie koniecznej. Według ustaleń specjalnej komisji sejmowej, tzw. komisji Rokity, powołanej w 1990 r. do badania zbrodni okresu PRL, tamto śledztwo prowadzone było z naruszeniem prawa. Sprawę wznowiono po upadku komunizmu.
Powstał mural upamiętniający górników z Wujka
W czerwcu 2008 r. Sąd Apelacyjny w Katowicach skazał prawomocnie b. dowódcę plutonu specjalnego Romualda C. na 6 lat więzienia, a 13 jego podwładnym wymierzył od 3,5 do 4 lat więzienia. To C. dał sygnał do otwarcia ognia - wynika z ustaleń procesu. Według sądu, w sposób niewątpliwy w toku procesu ustalić można było jedynie, że oskarżeni działali wspólnie oraz że w wyniku działań niektórych z nich, a za wiedzą pozostałych, śmierć ponieśli górnicy. Zmowa milczenia uniemożliwiła wskazanie, kto konkretnie strzelał i zabił lub ranił górników. Wniesione kasacje oddalił w 2009 r. Sąd Najwyższy - wyrok stał się ostateczny blisko 28 lat po tragedii.
W oddzielnym procesie odpowiadał gen. Czesław Kiszczak, oskarżony o przyczynienie się do śmierci górników w Wujka. Jego proces toczył się przed warszawskim sądem. Pierwszy proces ruszył w 1994 r. - w 1996 r. SO uniewinnił Kiszczaka. W 2004 r. skazał go na 2 lata więzienia w zawieszeniu. W 2008 r. sprawę umorzono z powodu przedawnienia. W 2011 r. ponownie Kiszczaka uniewinniono. Wszystkie wyroki uchylał potem Sąd Apelacyjny w Warszawie, który zwracał sprawy do SO. Kiszczak zmarł w listopadzie 2015 r.(PAP)
autor: Krzysztof Konopka
kon/ itm/
