Uczestnicy debaty „Dziedzictwo Drugiej Wielkiej Emigracji. Życie umysłowe i kulturalne 2 Korpusu Polskiego”. Od lewej: prof. Rafał Habielski, dr Małgorzata Ptasińska, red. Ewa Stocka-Kalinowska, prof. Włodzimierz Bolecki i dr Justyna Chłap-Nowakowa. Źródło: IPN
2. Korpus Polski gen. Władysława Andersa był nie tylko formacją wojskową, ale również środowiskiem literackim i umysłowym - mówili uczestnicy debaty „Dziedzictwo Drugiej Wielkiej Emigracji. Życie umysłowe i kulturalne 2 Korpusu Polskiego”. W opinii prof. Włodzimierza Boleckiego z PAN, 2. Korpus stworzył polską emigrację.
W debacie zwracano uwagę, że 2. Korpus Polski tworzyli żołnierze o bardzo różnych doświadczeniach. „Byli tam żołnierze i oficerowie Samodzielnej Brygady Strzelców Karpackich, którzy doświadczyli zwycięstw, jak i uwolnieni z sowieckich łagrów o bardzo trudnych doświadczeniach. Pod koniec działań wojennych i po ich zakończeniu dołączyli do nich byli jeńcy obozów jenieckich. Dopiero stopniowo tworzyli jedno środowisko” – podkreśliła dr Justyna Chłap-Nowakowa z Akademii Ignatianum w Krakowie.
Wśród najważniejszych pisarzy związanych z 2. Korpusem dr Chłap-Nowakowa wymieniła Józefa Czapskiego, Romana Brandstaettera, Mariana Hemara, Jerzego Giedroycia, Władysława Broniewskiego, Mariana Czuchnowskiego, Feliksa Konarskiego, Artura Międzyrzeckiego i Gustawa Herlinga-Grudzińskiego. Odmienne biografie żołnierzy wpływały na tworzone przez nich dzieła literackie oraz późniejsze wybory życiowe, ale można w nich odnaleźć cechy wspólne. „Charakterystyczne dla wszystkich twórców związanych z 2. Korpusem Polskim było pojawianie się wątków patriotycznych i romantycznych” – stwierdziła.
Historyk prasy i emigracji prof. Rafał Habielski z Uniwersytetu Warszawskiego nazwał 2. Korpus Polski „wojskiem inteligenckim”. „Służyli w nim nie tylko zawodowi wojskowi, ale również ci, którzy spotkali się z wojskiem dopiero w 1939 r., i którzy stawali się żołnierzami dopiero na szlaku przez Bliski Wschód. Miało to wielkie znaczenie dla życia umysłowego 2. Korpusu, który był przez to nie tylko formacją wojskową, ale również środowiskiem literackim i umysłowym” – powiedział prof. Habielski. W jego opinii świadectwem wysokiego poziomu intelektualnego tej formacji była wysoka jakość w nim publikacji prasowych. Wzorem dla ich funkcjonowania była wojskowa prasa brytyjska, ale fenomenem była wydawana w 2. Korpusie prasa cywilna. „Fenomen prasy 2. Korpusu miał swoją kontynuację w rozwijającej się od 1945 r. prasie emigracyjnej w Londynie. Był to jeden z wielu wkładów 2. Korpusu w polską emigrację” – podkreślił historyk.
„Wielu dziennikarzy prasy 2. Korpusu Polskiego przed wojną było redaktorami najlepszych polskich gazet. Dla wielu z nich była to kontynuacja tego, co robili przed wojną. Wsparciem dla dziennikarzy tej prasy było posiadanie wyrobionej, wykształconej i posiadającej dość dobry żołd publiczności” – powiedział prof. Habielski. W jego opinii świadectwem tego było wydawanie książek o bardzo dobrym poziomie technicznym, czego przykładem jest wydana w 1945 r. trzytomowa edycja dzieła Melchiora Wańkowicza „Bitwa o Monte Cassino”, zawierająca mapy, rysunki i fotografie. „Anders rozumiał znaczenie tej sfery działania podległego mu Korpusu” – podkreślił prof. Habielski.
Historyk prasy i emigracji prof. Rafał Habielski z UW nazwał 2. Korpus Polski „wojskiem inteligenckim”. „Służyli w nim nie tylko zawodowi wojskowi, ale również ci, którzy spotkali się z wojskiem dopiero w 1939 r., i którzy stawali się żołnierzami dopiero na szlaku przez Bliski Wschód. Miało to wielkie znaczenie dla życia umysłowego 2. Korpusu, który był przez to nie tylko formacją wojskową, ale również środowiskiem literackim i umysłowym” – powiedział prof. Habielski.
Wpływ 2. Korpusu nie ograniczał się wyłącznie do sfery prasy i literatury. „Sensem aktywności emigracji było odbudowanie niepodległości w granicach z 1939 r. Ten sposób myślenia można zauważyć w 2. Korpusie Polskim, szczególnie wśród żołnierzy, którzy przeszli przez sowieckie łagry. Korpus był zjawiskiem politycznym, bez którego nie można zrozumieć polskiej emigracji. Jej symbolem był przecież gen. Władysław Anders” – stwierdził prof. Habielski.
W opinii prof. Włodzimierza Boleckiego z Instytutu Badań Literackich PAN, 2. Korpus Polski stworzył polską emigrację. "Nie możemy jej sobie wyobrazić bez wpływu tej formacji. Wszystkie elementy tworzące emigrację dadzą się powiązać z historią 2. Korpusu” - mówił.
„2. Korpus Polski był fenomenem kulturowym. Pozostał po nim dorobek, który wciąż jest dla nas zagadką” – dodał prof. Bolecki. Zdaniem badacza środowisko 2. Korpusu Polskiego świadomie odwoływało się do tradycji polskiego oświecenia i emigracji po upadku I Rzeczypospolitej. „Nieprzypadkowo jedną z pierwszych książek wydanych przez Giedroycia była powieść Wacława Berenta +Nurt+, która opowiadała między innymi o losach legionistów Dąbrowskiego. Zdawano sobie sprawę, że formacja wojskowa jest jedynym instrumentem, który w tamtym okresie pełnił funkcję formacyjną, ocalania pamięci o przeszłości i tworzenia żywego nurtu historii” – powiedział prof. Bolecki. W jego opinii literatura miała być głównym elementem tworzenia tożsamości tego środowiska.
Prof. Bolecki odrzucił jednocześnie tendencje do idealizowania polskiej emigracji po 1945 r. Jego zdaniem było to środowisko, w którym występowały liczne konflikty i podziały, często wywoływane agenturalnymi działaniami komunistów, którzy - jak stwierdził - „doskonale rozumieli, jaką potęgą jest polska emigracja”. Jak dodała dr Małgorzata Ptasińska zrozumienie przyczyn tych konfliktów oraz wpływów agentury komunistycznej jest jednym z celów projektu badawczego Instytutu Pamięci Narodowej. „Celem komunistów było pomniejszanie i przemilczanie dorobku emigracji i 2. Korpusu Polskiego” – podkreśliła dr Ptasińska.
Okazją do zorganizowanej w warszawskim Przystanku Historia debaty była 73. rocznica zakończenia bitwy o Monte Cassino. W ramach organizowanych przez IPN obchodów przygotowano warsztaty edukacyjne dla dzieci, których scenariusz oparto o fabułę komiksu „Wojenna odyseja Antka Srebrnego 1939-1944 – Bitwa pod Monte Cassino 1944 r.” oraz popołudnie z poezją i pieśniami 2. Korpusu Polskiego z udziałem aktorów Teatru Wolandejskiego w Warszawie.
Dyskusja o dziedzictwie kulturalnym 2. Korpusu jest pierwszym elementem organizowanego przez IPN projektu badawczego „Polska emigracja niepodległościowa w latach 1945-1990”. „Organizowane przez IPN debaty będą dotyczyły dorobku umysłowego i kulturalnego 2. Korpusu i emigracji. W kolejnych miesiącach planujemy między innymi debaty poświęcone środowiskom piłsudczyków na emigracji, do czego okazją jest 150. rocznica urodzin Józefa Piłsudskiego oraz spotkania ze świadkami historii” – zapowiedziała dr Ptasińska.
Portal dzieje.pl był patronem medialnym debaty.
Michał Szukała (PAP)
szuk/ mjs/ ls/
