Plakat propagandowy „Wspólna droga, wspólny cel” ze zbiorów Ośrodka Karta.
1. Tematy i zakresy chronologiczne: Źródło, niezależnie od jego dokładnej daty powstania, może być wykorzystane we wszelkich tematach związanych z propagandą (szczególnie komunistyczną) oraz przy zajęciach dotyczących stosunków polsko sowieckich po 1944 roku.
2. Pytania, ćwiczenia i sugestie metodyczne:
Analizę źródła rozpoczynamy od próby datowania. Najpewniejszą, ale i najszerszą ramą chronologiczną będzie okres od 1944 do 1989 r. Jednak na podstawie estetyki plakatu, wizji przyszłego osiedla, a także braku bezpośrednich odwołań do ustroju komunistycznego można domniemywać, że chodzi tu raczej o okres lat 70. – 80.; w ramach ćwiczenia pamięci można zapytać uczniów o momenty, w których władzom szczególnie zależało na upowszechnieniu przekonania o dobroczynnej roli Sowietów – wśród odpowiedzi powinien pojawić się rok 1976 i kwestia zmian w konstytucji PRL. Również pytanie o typ i charakter źródła może stanowić jedynie wstęp do dalszych zadań bowiem odpowiedź na nie jest oczywista. Nawet słabo przygotowani uczniowie bez problemu powinni zidentyfikować materiał jako komunistyczny plakat propagandowy z okresu PRL. Następnie należy ustalić autora i odbiorcę plakatu. Uczniowie powinni podać cały szereg propozycji (partia, ZSRS, komuniści, rząd PRL itp.), których uzasadnienie zdradzi w pewnym stopniu cel powstania źródła.
Jako odbiorcę uczniowie bez problemu wskażą Polaków.
Kolejnym zdaniem powinno być wskazanie konkretnych środków zastosowanych do uzyskania celu propagandowego – w tym wypadku rozwiązań graficznych tj. czerwona flaga, godło ZSRS, „szklane domy”, pejzaż industrialny. W dalszym etapie analizy należy wyjaśnić symbolikę tych elementów: mamy tu do czynienia z flagami (równej wielkości – sugestia równości we wzajemnych stosunkach) państw wyściełającymi drogę do dobrobytu – symbolizowanego przez wieżowce (warto wspomnieć o permanentnym braku mieszkań w PRL) i fabrykę (kłębowisko rur, które można ironicznie potraktować jako wyobrażenie rurociągu „Przyjaźń”).
Zapewne nie rozbawi on uczniów (niestety), jednak już sama specyfika tego źródła (dowcip) świadczy o powszechności przekonania o przymusie „braterstwa” z Sowietami. W dalszym ciągu należy postawić pytanie, jaki w takim razie cel miała tego typu propaganda, skoro większość społeczeństwa bez trudu rozpoznawała fałsz kryjący się w tym plakacie.
Pogłębiona analiza źródła powinna zacząć się od pytań na temat sfery życia społecznego do której autorzy odwołują się formułując przesłanie o konieczności zmierzania wraz ze Związkiem Sowieckim do „celu” w postaci przyszłego dobrobytu. Odpowiedzi powinny się mieścić w kręgu semantycznym pojęć związanych z gospodarką (ekonomia, urbanizacja, industrializacja, poprawa warunków życia itp.). Temat ten można drążyć pytając uczniów o wizję przyszłości łączącej wieżowce i fabryki i prosząc o ocenę atrakcyjności tej wizji z ich punktu widzenia. Pytania te powinny naprowadzić uczniów na podwójną symbolikę „wspólnego celu” – z jednej strony można odczytać go jako osiągnięcie dobrobytu, a z drugiej, jako dojście do komunizmu, który miał dobrobyt zagwarantować.
Jest to wyjście do dwóch następnych pytań. Przede wszystkim uczniowie powinni się zastanowić nad potencjalną prawdą lub fałszem zawartym w przesłaniu plakatu (ze szczególnym uwzględnieniem rzekomej konieczności dochodzenia do dobrobytu tylko w najdelikatniej mówiąc współpracy z ZSRS oraz porównania ze standardami tempa rozwoju i poziomu życia krajów o gospodarkach wolnorynkowych) oraz nad elementami, które w swej różowej wizji materiał pomija (brak suwerenności, przymus, stacjonowanie jednostek Armii Czerwonej na terenie PRL, ideologizacja życia, represje - które to zjawiska opisują rzeczywistą „wspólną drogę”).
Zamknięciem analiz powinno być pytanie o efekt, jaki plakat miał w zamierzeniu autora wywołać u odbiorcy. Nawiązując do powyższych ustaleń (datowanie, pominięcie rzeczywistych kosztów i efektów sojuszu ze Związkiem Sowieckim, skupienie uwagi odbiorcy na przyszłym dobrobycie) należy zapytać uczniów o to, jak w ich ocenie mógł być przyjmowany ten plakat przez społeczeństwo. Może to być pytanie do pracy indywidualnej (domowej), która będzie wymagać od uczniów zapoznania się z nastrojami społecznymi PRL lat siedemdziesiątych dotyczącymi sojuszu z Sowietami – np. rozmowy z osobami pamiętającymi ten okres. Jeśli nie zdecydujemy się na zadanie tego typu pracy domowej możemy kontynuować analizę na lekcji. W celu przybliżenia stosunku społeczeństwa polskiego do obecności wojsk ZSRS w PRL możemy wykorzystać dowcip: Kto prosił ruskie? – Nikt. Same przyszli.
Zapewne nie rozbawi on uczniów (niestety), jednak już sama specyfika tego źródła (dowcip) świadczy o powszechności przekonania o przymusie „braterstwa” z Sowietami. W dalszym ciągu należy postawić pytanie, jaki w takim razie cel miała tego typu propaganda, skoro większość społeczeństwa bez trudu rozpoznawała fałsz kryjący się w tym plakacie. Jest to pytanie trudne, na które nie ma jednoznacznej odpowiedzi – możemy tu mówić o zupełnej rozbieżności ocen władzy na temat nastrojów społecznych z rzeczywistością – co świadczyć może o głupocie, lub sklerozie autorów, możemy jednak także mówić o próbie zakomunikowania społeczeństwu zdania autora, bez względu na reakcje społeczne, czy wręcz poinstruowaniu społeczeństwa jak należy o sojuszu z Sowietami mówić.
(MHP)
