Zdjęcie z blokady ronda Centrum w Warszawie 3-5 sierpnia 1981 r. - materiały edukacyjne

1. Tematy i zakresy chronologiczne:

Źródło to może być szczególnie przydatne do omówienia okresu 1980 – 81, a także charakterystyki relacji władza społeczeństwo w okresie PRL po 1956r.

2. Pytania, ćwiczenia i sugestie metodyczne:

Propozycja analizy źródła  jako źródła wielopoziomowego.

Rozpoczynamy analizę od pytań: Z iloma źródłami, które należy poddać szczegółowej analizie, mamy tu do czynienia?  Od którego należy zacząć? Czy kolejność jest ważna i czy wpływa na możliwość i charakter interpretacji? (każda odpowiedź dobra, ponieważ każdą da się uzasadnić)

Analiza fotografii

Uczniowie zaczynają od opisu:

Kobieta przepisująca plakat, który wraz z innymi drukami jest przyklejony do boku tramwaju lub autobusu. Prosimy uczniów o próbę identyfikacji czasu i miejsca wykonania fotografii. Rzecz się dzieje zapewne latem – strój i okulary przeciwsłoneczne, w wielkim mieście – komunikacja miejska. Na ulotce po lewej stronie przepisywanego plakatu widoczna jest data, na podstawie której można datować źródło. W interpretacji tej sceny może pojawić się przypuszczenie, że jest to sytuacja wyjątkowa (miejsce zawieszenia plakatu, zapisywanie jego treści).  Jeśli poprzestaniemy na takim etapie poznania źródła pozostaną nam tylko spekulacje dotyczące konkretów.

Dalsze wiadomości uzyskamy dopiero wtedy, gdy  przejdziemy do drugiego poziomu analizy czyli źródła w źródle.

Analiza plakatu

Aby zinterpretować to źródło należy zacząć od analizy treści „od szczegółu do ogółu.” Rozpoczniemy od analizy fragmentu, który uznajemy za pierwotny procesie krytyki źródła. Za fragment ten uznałam  passus rozpoczynający się od słów Grają:

Należy zadać uczniom pytanie o podmioty życia politycznego tu przywołane  i polecić ich identyfikację.  Należy położyć nacisk na wyjaśnienie z jednej strony zadań i kompetencji wymienionych instytucji, a także czasu ich powstania i funkcjonowania, co jest ważne dla  stwierdzenia jaki okres opisuje analizowany plakat. Z drugiej strony należy zidentyfikować grupy społeczne czy osoby, które kryją się pod nazwami – nieroby, warchoły, robole, Żydzi, imperialiści, anarchiści itp. Na podstawie ich analizy także możemy określić czas opisywany.

Następnie zadajemy pytanie: czy zebrane informacje dają podstawę do sformułowania  wniosku na temat kryterium doboru w/w podmiotów życia politycznego?

Odpowiedź powinna zawierać twierdzenie, że są to instytucje komunistyczne, lub służące podtrzymywaniu rządów komunistycznych w Polsce.

Należy także zapytać o powód stosowania takiego, a nie innego nazewnictwa w odniesieniu do grup społecznych?  Odpowiedź powinna zawierać twierdzenie, że wszystkie te określenia to wyjęte z propagandy komunistycznej określenia grup społecznych, które w różnych okresach trwania PRL przeciwstawiały się  polityce władz lub za przeciwstawiające się przez te władze (dla partykularnych i konkretnych celów) zostały uznane.

Następnie czytający odpowiadają na pytanie co łączy (lub dzieli) obie analizowane grupy.

Obie te grupy podmiotów łączy ze sobą cyrk gospodarczy –  występują bowiem na tej samej arenie. Można również potraktować cyrk w znaczeniu antycznym i dodać,  że jest to arena, na której wymienione grupy ze sobą walczą..

Czy jednak rzeczywiście jest to słuszny wniosek? Takie pytanie należałoby postawić uczniom. Mimo, że opozycja między instytucjami komunistycznymi  a  przywołanymi warstwami społecznymi na pozór  wydaje się bezsporna,  po głębszej analizie wniosek okazuje się mylący.

Żeby uczniowie mogli sami do tego dojść, należy przenieść ich uwagę na pozostałe elementy plakatu.

Wiedząc już, że mamy do czynienia ze spektaklem wystawianym w teatrze pytamy o autorów. Fakt, że PZPR została uznana przez twórcę plakatu za autora, scenarzystę i reżysera całości, nie pozostawia większych wątpliwości co do jej rzeczywistej roli. Partia kontroluje instytucje państwowe, jak i prowokuje zachowania  wymienionych na plakacie grup społecznych. Tu  powinno paść pytanie o rzeczywisty charakter i samoświadomość tych grup. Na ile są one bytem społecznym, a na ile funkcjonują w świecie wytworzonym przez propagandę komunistyczną. Odpowiedź wcale nie jest jednoznaczna,  co sprawia, że jest to doskonały materiał do rozważań o manipulacji politycznej.

Teraz pora na odpowiedź na pytanie: gdzie i kiedy rozgrywa się ten spektakl – przenosimy uwagę uczniów na nagłówek plakatu  – Teatr Polski,  Już 37 lat na światowej scenie. Wniosek z tego dość oczywisty - miejscem  rozgrywania się akcji jest PRL od początku swego istnienia czyli od 1944 r. (potwierdza to umiejscowienie w czasie „grających” oraz wspomniana wcześniej data na ulotce obok).

Warte uwagi są dwie ostatnie informacje na plakacie: sufler wiadomy i wstęp przymusowy. Należy zapytać uczniów o ich znaczenie. Odpowiedź nie powinna wywoływać trudności – sufler czyli ZSRS ; wstęp przymusowy określa natomiast pozycję obywateli w państwie – bez możliwości wyboru oraz bez możliwości odmowy uczestniczenia w „absurdzie” peerelowskiej rzeczywistości.  A zatem należy zapytać  kto jest narratorem, inaczej mówiąc w czyim imieniu ten plakat został opracowany. Należy zwrócić uwagę, że narrator nie utożsamia się z żadną z wymienionych instytucji, grup, osób, postaci… Jest prawdopodobnie tym, którego dotyka „wstęp” przymusowy i obowiązek obserwacji, ale nie uczestnictwo w  niechcianym  spektaklu. Tylko w  tym bowiem może się przejawiać swoiste poczucie suwerenności.

Doszliśmy do momentu, kiedy należy zapytać o rzeczywiste znaczenie tego plakatu.  Po poprzedzającej analizie treści – odpowiedź nie powinna budzić wątpliwości. Plakat jest próbą zsyntetyzowanego opisu istoty systemu komunistycznego.

Tu warto przypomnieć wszystkie „odkryte” elementy – autorstwo PZPR, która wykorzystując oficjalne i siłowe struktury państwa kontroluje, lub tworzy na potrzeby propagandy nieoficjalne grupy i manipuluje nimi dla własnych potrzeb. W związku z tym tzw. wystąpienia społeczne nie zawsze są autentyczne i przeprowadzane w interesie rzeczywistego społeczeństwa  czy narodu. Całą sytuację kontroluje Związek Sowiecki.

Wracamy do największego napisu na plakacie – cyrk gospodarczy. Pytanie czy poza nazwą mamy tu jakieś odniesienie do gospodarki? Wobec braku takiego, zastanawiamy się  dlaczego autor zdecydował się  na  taką nazwę spektaklu.

Dobrym zadaniem dla uczniów o wysokim poziomie wiedzy historycznej jest analiza kolejnej warstwy znaczeniowej źródła – pytamy o nawiązania do konkretnych wydarzeń w historii PRL-u, które potwierdzają zresztą tę interpretację źródła.

Powrót do analizy fotografii

Pytamy uczniów w jaki sposób otrzymane na podstawie analizy plakatu informacje wpłynęły na naszą wiedzę na temat całości źródła. Czy możemy określić czas, miejsce i charakter sfotografowanego wydarzenia? Wiemy, że plakat został narysowany  37 lat po czasie zainstalowania władzy komunistycznej w Polsce czyli w 1981 r. biorąc za rok wyjściowy 1944 r.

Nieprawomyślny charakter propagowanych treści plakatu oraz fakt przepisywania go przez kobietę wskazuje na  manifestacje, demonstracje, zamieszki przeciwko władzy. Fakt, że kobieta pozwala się fotografować każe nam przypuszczać, że wszystko dzieje się w okresie tzw. Karnawału Solidarności czyli latem 1981 r. w dużym mieście.

Praca domowa

Pokazując kolejną warstwę informacyjną, jaką niesie za sobą  plakat pt. Cyrk gospodarczy prosimy uczniów o analizę źródła jako wytworu propagandy, (analiza języka, dobór informacji, kompozycja itp.)

dr Łukasz Michalski, Michał Zarychta