Antoni Chruściel urodził się 16 czerwca 1895 r. w rodzinie chłopskiej we wsi Gniewczyna Łańcucka, w pow. przeworskim.
Przed I wojną światową działał w ruchu niepodległościowym. Od 1909 r. brał udział w tajnym skautingu w Jarosławiu.
W 1914 r. wraz z drużyną skautową wstąpił do Legionu Wschodniego. Po jego rozwiązaniu we wrześniu 1914 r. został wcielony do armii austriackiej.
Po ukończeniu szkoły podoficerskiej i szkoły oficerów rezerwy od maja 1915 r. dowodził plutonem, był instruktorem szkoły podoficerskiej i dowódcą kompanii w austriackim 90. pułku piechoty, składającym się w większości z Polaków.
W listopadzie 1918 r. razem z 90 pp. powrócił z Ukrainy z bronią i sprzętem wojskowym do garnizonu w Jarosławiu.
Od grudnia 1918 r. służył w Wojsku Polskim. Jako dowódca kompanii 14. pułku piechoty brał udział w walkach z Ukraińcami, a następnie w wojnie z bolszewikami.
Kariera wojskowa Chruściela
W 1922 r. przeniesiony został do 42. pp. w Białymstoku, w którym objął stanowisko dowódcy kompanii.
We wrześniu 1923 r. uzyskał absolutorium na Wydziale Prawno-Historycznym Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie. Miesiąc później został przydzielony do lwowskiego Korpusu Kadetów, gdzie został dowódcą kompanii.
W 1927 r. przeniesiono go do 6. pułku strzelców podhalańskich w Stryju. Objął w nim stanowisko dowódcy batalionu.
W 1931 r. ukończył Wyższą Szkołę Wojenną (WSWoj.). Następnie do 1934 r. był wykładowcą w Centrum Wyszkolenia Piechoty w Rembertowie. Od października 1934 r. do grudnia 1936 wykładał taktykę w WSWoj. w Warszawie.
W latach 1935-1937 wchodził w skład komitetu redakcyjnego "Przeglądu Piechoty".
W 1937 r. objął stanowisko dowódcy 40. pp. we Lwowie, a w marcu 1938 r. 82. Syberyjskiego Pułku Strzelców im. T. Kościuszki, stacjonującego w Brześciu nad Bugiem. Walczył na jego czele w kampanii wrześniowej 1939 r., biorąc udział w obronie Twierdzy Modlin.
Po kapitulacji został wzięty do niewoli i osadzony w niemieckim obozie jenieckim w Działdowie. Pod koniec października 1939 r. został z niego zwolniony.
Chruściel w ZWZ
Od kwietnia 1940 r. działał w Związku Walki Zbrojnej (ZWZ), początkowo pełniąc funkcję szefa wydziału taktyczno-wyszkoleniowego Komendy Okręgu ZWZ Warszawa-Miasto. Następnie od października 1940 r. do maja 1941 r. zajmował stanowisko szefa Sztabu i zastępcy komendanta Okręgu ZWZ Warszawa-Miasto płk. Zdzisława Zajączkowskiego.
W maju 1941 r. został mianowany Komendantem Okręgu ZWZ Warszawa-Miasto. Posługiwał się kolejno pseudonimami: Adam, Ryż, Dozorca, Monter, Sokół, Konar, Madej, Nurt, Cięciwa, X, ponownie Adam, Monter i Nurt.
Rozkazem Naczelnego Wodza gen. Władysława Sikorskiego z sierpnia 1942 r. mianowany został pułkownikiem służby stałej.
Chruściel jako dowódca Powstania Warszawskiego
Podczas narad ścisłego kierownictwa Armii Krajowej w końcu lipca 1944 r. należał do zwolenników wybuchu powstania w Warszawie. To właśnie on zaproponował, by powstanie rozpocząć o godz. 17.00. Uzasadniał to m.in. tym, że w popołudniowym tłoku na ulicach żołnierzom podziemia łatwiej będzie niepostrzeżenie dotrzeć na miejsca zbiórek.
31 lipca przekazał komendantowi głównemu AK gen. Tadeuszowi Komorowskiemu "Borowi" nieprecyzyjną - jak się potem okazało - wiadomość o tym, że sowieckie czołgi są już na przedmieściach Pragi. Ta niesprawdzona informacja wywiadu była jednym z powodów, dla którego wahający się jeszcze "Bór" podjął ostatecznie decyzję, że powstanie wybuchnie 1 sierpnia.
W Powstaniu Warszawskim Chruściel był dowódcą całości walczących sił.
Charakteryzując go mjr Kazimierz Larys, szef Wydziału V (łączności) Komendy Okręgu Warszawskiego AK mówił: "Wybitny żołnierz, który doskonale rozumiał ciężar odpowiedzialności na swoich barkach. Był pełen entuzjazmu dla powstania i w każdym z oddziałów, którymi on dowodził, również panował ten nastrój i dał się odczuć. Ofiarny jako żołnierz w obliczu niebezpieczeństwa, chodził do pierwszych linii bojowych i miał zawsze kontakty ze swoimi żołnierzami i z dowódcami na poszczególnych odcinkach". (J. K. Zawodny "Uczestnicy i świadkowie Powstania Warszawskiego. Wywiady")
14 września 1944 r. Chruściel awansowany został do stopnia generała brygady rozkazem Naczelnego Wodza "za wybitne dowodzenie i przykład osobistego męstwa w walkach o Warszawę".
Od 20 września 1944 r. dowodził nowo utworzonym Warszawskim Korpusem AK: odziały Śródmieścia przemianowano na 28. Dywizji Piechoty AK im. Stefana Okrzei, Żoliborza na 8. DP AK im. Romualda Traugutta, a Mokotowa na 10. DP im. Macieja Rataja.
Po kapitulacji oddziałów powstańczych przebywał w oflagu Langwasser koło Norymbergii, a od lutego 1945 r. w obozie Colditz koło Lipska, gdzie w maju uwolniły go oddziały US Army.
Po zakończeniu działań wojennych objął w Londynie stanowisko zastępcy Szefa Sztabu Głównego Polskich Sił Zbrojnych, następnie był Inspektorem Komisji Likwidacyjnej.
Od marca 1947 był członkiem Rady Naczelnej Koła AK. Po demobilizacji oddziałów polskich w 1948 r. pozostał na emigracji w Londynie.
Decyzją komunistycznej Rady Ministrów z 26 września 1946 r. został pozbawiony obywatelstwa polskiego. Decyzję tę uchyliła 23 listopada 1971 r. Rada Państwa PRL już po jego śmierci (nie ogłaszając tego publicznie).
Chruściel na emigracji
Od 1956 r. przebywał w Waszyngtonie, gdzie pracował w biurze adwokackim; potem jako tłumacz.
Zmarł 30 listopada 1960 r. w Waszyngtonie.
Początkowo pochowany został na cmentarzu Mount Oliver w Waszyngtonie. W 1970 r. z inicjatywy Polonii jego szczątki przeniesiono do sanktuarium Doleystown w Pensylwanii, zwanego "amerykańską Częstochową".
W lipcu 2004 r. urny z prochami dowódcy Powstania Warszawskiego gen. bryg. Antoniego Chruściela "Montera" i jego żony Walerii zostały złożone na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie.
Gen. Antoni Chruściel odznaczony był m.in. Złotym i Srebrnym Krzyżem Orderu Virtuti Militari, Złotym Krzyżem Zasługi oraz czterokrotnie Krzyżem Walecznych. W 1947 r. Kapituła Orderu Virtuti Militari na wniosek gen. T. Bora-Komorowskiego przyznała gen. Chruścielowi Krzyż Kawalerski Orderu Virtuti Militari. (PAP)
mjs/ sta/
