135. rocznica urodzin Kazimierza Pużaka

Kazimierz Pużak urodził się 26 sierpnia 1883 r. w Tarnopolu. Uczęszczał tam do wyższego gimnazjum. W 1899 r. założył tajną, radykalną organizację patriotyczną, która w 1901 r. została przyłączona do „Promienistych”.

W 1904 r., we Lwowie, wstąpił do Polskiej Partii Socjalistycznej. Zajmował się m.in. przemytem „bibuły” do zaboru rosyjskiego.

W 1905 r. zdał egzamin maturalny i rozpoczął studia na Wydziale Prawa i Umiejętności Politycznych Uniwersytetu Lwowskiego. Studia jednak porzucił dla pracy politycznej. 

Podczas wojny w 1905 r. Pużak był współzałożycielem organizacji rewolucyjno-wojskowej „Mierosławczycy”, która została następnie przyłączona do „Nieprzejednanych”. 

PPS-owiec

W 1906 r. razem z Józefem Piłsudskim stworzył PPS-Frakcję Rewolucyjną. Był również kierownikiem Wydziału Organizacyjnego w Łodzi. Na zjeździe partii w Wiedniu w marcu 1907 r. był prawdopodobnie delegatem z Warszawy.

Na II zjeździe PPS-Frakcji Rewolucyjnej w sierpniu 1909 r. w Wiedniu został wybrany na członka Wydziału Agitacyjno-Organizacyjnego – działał pod pseudonimami „Popielec” i „Siciński”. 

W 1909 r. wraz z Henrykiem Minkiewiczem wykonał wyrok sądu partyjnego na policyjnym prowokatorze Edmundzie Taranowiczu. Pużak został aresztowany 3 kwietnia 1911 r. w Łodzi. 8 maja 1913 r. został skazany przez Warszawską Izbę Sądową w Piotrkowie Trybunalskim na osiem lat ciężkich robót i osiedlenie na Syberii. Karę więzienia odbywał najpierw w Warszawie, a następnie w Piotrogrodzie oraz od 1915 r. w twierdzy w Szlisselburgu. W więzieniach spędził wówczas sześć lat. 

Wyszedł na wolność w wyniku amnestii po obaleniu caratu. Wziął udział w rewolucji październikowej w Rosji. Wchodził w skład Tymczasowego Centralnego Komitetu Wykonawczego PPS w Rosji. Był przeciwnikiem tworzenia w Rosji polskich sił zbrojnych.

Pużak był także redaktorem pisma „Głos Robotnika i Żołnierza”, członkiem Rady Polskich Organizacji Rewolucyjno-Demokratycznych przy Komisariacie ds. Polskich – od grudnia 1917 r. był kierownikiem Wydziału Prawno-Politycznego, delegatem w Komisji Śledczo-Archiwalnej – oraz członkiem zarządu Komisji Likwidacyjnej ds. Królestwa Polskiego.

Po rozbiciu przez Niemców 2 Korpusu Polskiego w maju 1918 r. pod Kaniowem Pużak udzielał pomocy jego żołnierzom i oficerom.

Rok 1918 i lata kolejne

Kazimierz Pużak powrócił do ojczyzny, i do życia politycznego, w 1918 r. Został sekretarzem w Ministerstwie Poczt i Telegrafów w rządzie Jędrzeja Moraczewskiego. Od 1919 r. był członkiem Rady Naczelnej PPS. 

Kiedy wybuchła wojna polsko-bolszewicka, Pużak był temu konfliktowi niechętny i apelował o jej zakończenie. Gdy jednak Armia Czerwona maszerowała latem 1920 r. na Warszawę, zmienił zdanie. Należał do organizatorów Wydziału Wojskowego PPS, był też wiceprzewodniczącym Robotniczego Komitetu Obrony Warszawy. 

Razem z Tomaszem Arciszewskim organizował pomoc dla III Powstania Śląskiego, werbując bojowców z Pogotowia Bojowego PPS. Utworzył również Główny Komitet Opieki nad Powstańcami w Sosnowcu, który wspierał materialnie ich rodziny.

W latach 1919–1935 był posłem na Sejm RP z Zagłębia Dąbrowskiego i Okręgu Częstochowskiego. Pełnił funkcję sekretarza Sejmu Ustawodawczego. 31 stycznia 1930 r. został na wybrany wicemarszałka Sejmu, jednak po wyborze funkcji nie przyjął. 

Od 1921 do września 1939 r. był również sekretarzem generalnym Centralnego Komitetu Wykonawczego PPS. 

Przewrót majowy i opozycja

Początkowo Kazimierz Pużak poparł przewrót majowy. PPS jednak szybko przeszła do opozycji, a Pużak był jednym z pierwszych krytyków sanacji. Jak sam wspominał: „Z tym zwycięstwem wiązano nadzieje na lepszą przyszłość, zwłaszcza że Piłsudski uchodził dotąd za wroga reakcji [...]. Nadzieje te nie sprawdziły się. Piłsudski i jego zwolennicy [...] poszli [...] odrębną drogą i [...] wzięli rozbrat nie tylko z PPS i demokracją, ale i [...] z własną przeszłością polityczno-legionową”.

Był jednak przeciwnikiem eskalacji walki z obozem sanacyjnym. Sprzeciwił się także uchwalonemu na XXIII Kongresie PPS w 1934 r. postulatowi dyktatury proletariatu. Był przeciwnikiem tzw. jednolitego frontu z komunistami, a zwolennikiem współdziałania z Stronnictwem Ludowym, grupami sanacyjnymi.

Pużak był także aktywnym działaczem Centrolewu. 

Od 1934 r. kierował „Akcją Socjalistyczną” – formacją milicyjną PPS. W lutym 1939 r. wszedł do Naczelnego Komitetu Pożyczki Obrony Przeciwlotniczej.

Działalność w konspiracji

Po klęsce wrześniowej, w październiku 1939 r. Pużak współuczestniczył w powołaniu konspiracyjnej Polskiej Partii Socjalistycznej – Wolność Równość Niepodległość (PPS-WRN), czyli kontynuacji PPS w warunkach okupacji. W latach 1940–1941 i 1943–1944 był jej reprezentantem w Politycznym Komitecie Porozumiewawczym.

Pużak dowodził Organizacją Wojskową Pogotowia Powstańczego Socjalistów (OW PPS). Od stycznia 1944 r. był przewodniczącym Rady Jedności Narodowej. W czerwcu 1944 r. prezydent Władysław Raczkiewicz nominował Pużaka swoim następcą. Odmówił jednak przyjęcia tej godności – na swoje miejsce zaproponował Tomasza Arciszewskiego.

Wziął udział w Powstaniu Warszawskim jako dowódca Organizacji Wojskowej Pogotowia Powstańczego Socjalistów. Jak wspominał Zygmunt Zaremba, polski działacz socjalistyczny, „Pużak nie podzielał naszych nastrojów. Mówił o niebezpieczeństwach rozpalenia walki bez pewności, czy Czerwona Armia przyjdzie z odsieczą i nade wszystko – bez zapewnienia wystąpieniu zbrojnemu [...] osłony z powietrza. […] lepiej od nas widział niebezpieczeństwa”.

Ex post zaakceptował jednak decyzję o wybuchu powstania. Podczas walk wezwał socjalistycznych ministrów w rządzie na uchodźstwie, aby podali się do dymisji w proteście przeciwko nieudzieleniu pomocy wojskowej powstaniu. 

Wyszedł z Warszawy z ludnością cywilną. Ukrywał się m.in. w Piotrkowie Trybunalskim.

Pużak nie akceptował dekretu PKWN i nadzoru Sowietów. Odmawiał uznania „odbudowanej” przy radzieckiej pomocy partii socjalistycznej i PPR. 

Czas procesów

W marcu 1945 r. wraz z 15 innymi przywódcami Polskiego Państwa Podziemnego został podstępnie aresztowany w Pruszkowie. Następnie przewieziono ich do Moskwy i osadzono w więzieniu na Łubiance. 

W toczącym się w Moskwie pokazowym „procesie szesnastu” – trwającym w dniach 18–21 czerwca 1945 r. – został skazany na 1,5 roku więzienia. Został amnestionowany po czterech miesiącach. Powrócił do kraju – nie zgodził się na wymuszaną przez UB emigrację. 

Kazimierz Pużak został ponownie aresztowany w 1947 r. Proces przywódców PPS-WRN został zorganizowany przez władze komunistyczne w listopadzie 1948 r. i był częścią działań podjętych w ramach przymusowego jednoczenia ruchu robotniczego w Polsce i kolejnym ostrzeżeniem dla jego przeciwników.

19 listopada 1948 r. wyrokiem Rejonowego Sądu Wojskowego w Warszawie Kazimierz Pużak został skazany na 10 lat więzienia, utratę praw honorowych i obywatelskich na lat pięć (po amnestii pięć lat pozbawienia wolności), a sąd ogłosił także przepadek całego mienia na rzecz skarbu państwa.

Prof. Norman Davies w książce „Powstanie ’44” pisząc o procesie Kazimierza Pużaka z listopada 1948 r., stwierdził: „Był to najbardziej wyrazisty przykład zaaranżowanego z premedytacją aktu politycznego gwałtu, jaki tylko można sobie wyobrazić. Okazji dostarczyło planowane połączenie PPR z resztkami złamanej PPS: należało wyeliminować szczerych przywódców socjalistów”. Pużak – dodawał Davies – „był uosobieniem wszystkiego, co komuniści najbardziej chcieli zniszczyć”.

Kazimierz Pużak prawdopodobnie został zamordowany w więzieniu w Rawiczu w kwietniu 1950 r. Zmarł w wyniku pęknięcia aorty po zepchnięciu ze schodów. Umierał kilka dni, w tym czasie nie otrzymał opieki medycznej. Został pochowany potajemnie na Cmentarzu Powązkowskim. 

„Był głównym budowniczym Polski Podziemnej i mimo klęsk wytrwał do końca w wierności dla swego dzieła, przypieczętowując je ofiarą własnego życia” – pisał Zygmunt Zaremba.

W 1996 r. został pośmiertnie odznaczony Orderem Orła Białego.

Anna Kruszyńska (PAP)

akr/ skp/