Kalendarz dat

1940

1.01
W Trembowli urodziła się Joanna Jędryka, aktorka filmowa.
2.01
W Warszawie urodził się Zbigniew Romaszewski, fizyk, działacz opozycji antykomunistycznej, członek KSS KOR i kierownik Biura Interwencyjnego; od 1980 r. w NSZZ "Solidarność", członek Prezydium Zarządu Regionu Mazowsze i Komisji Krajowej; organizator podziemnego Radia "S"; więziony w latach 1982-1984; kierownik Komisji Interwencji i Praworządności NSZZ "S" (1986-1989); senator RP w latach 1989-2011.
2.01
W Warszawie urodził się Tomasz Szarota, historyk, profesor Instytutu Historii PAN; badacz dziejów II wojny światowej.
2.01
Urodziła się Grażyna Kuroń, działaczka opozycji demokratycznej, żona Jacka Kuronia; po ogłoszeniu stanu wojennego internowana.
3.01
W Otmęcie (obecnie część Krapkowic) urodził się Bernard Blaut, piłkarz, trener piłkarski.
4.01
Gen. Władysław Sikorski i premier Francji Edouard Daladier podpisali polsko-francuską umowę wojskową dotyczącą tworzenia Wojska Polskiego we Francji.
4.01
W Warszawie urodził się Antoni Krauze, reżyser, scenarzysta; autor m.in. filmów "Czarny czwartek. Janek Wiśniewski padł", „Smoleńsk” i serialu "Akwarium".
10.01
W Koprzywnicy pod Sandomierzem urodził się Jan Pieszczachowicz, krytyk literacki, publicysta, animator życia krakowskiego literackiego w latach PRL.
10.01
W Warszawie urodził się Maciej Rayzacher, aktor; w okresie PRL działacz Komitetu Obrony Robotników i KSS KOR; internowany w stanie wojennym.
11.01
W niemieckim obozie koncentracyjnym Sachsenhausen zmarł z wycieńczenia prof. Michał Siedlecki, zoolog, pisarz; rektor Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie (1919-1921), profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego; aresztowany przez Gestapo w ramach Sonderaktion Krakau.
12.01
W Chełmie Niemcy rozstrzelali 440 pacjentów szpitala psychiatrycznego.
15.01
We Francji rozpoczęto tworzenie Samodzielnej Brygady Strzelców Podhalańskich. Jej dowódcą został gen. Zygmunt Szyszko-Bohusz.
18.01
W Warszawie zmarł Kazimierz Przerwa-Tetmajer, poeta, prozaik, dramaturg, publicysta i krytyk sztuki.
21.01
W nocy z 21 na 22 stycznia na Podolu w okupowanym przez ZSRS Czortkowie wybuchło antysowieckie powstanie; jego uczestnicy po opanowaniu miasta zamierzali przedostać się do Rumunii.
27.01
W Moskwie rozstrzelany został Izaak Babel, pisarz, autor "Opowiadań odeskich" i "Armii Konnej" - opowieści o pochodzie wojsk Armii Czerwonej w głąb Polski w 1920 r.
3.02
We Lwowie zmarł Maksymilian Matakiewicz, inżynier hydrotechnik, profesor i rektor Politechniki Lwowskiej.
4.02
W Moskwie, po tajnym procesie, został rozstrzelany ludowy komisarz spraw wewnętrznych ZSRS Nikołaj Jeżow, autor tzw. operacji polskiej, w wyniku której w latach 1937-38 NKWD zamordowało co najmniej 111 tys. Polaków żyjących w ZSRS..
6.02
Zaprezentowany został tzw. plan Pabsta, przewidujący zburzenie większości zabudowy Warszawy i utworzenie wokół centrum modelowego osiedla dla Niemców.
8.02
W Wilnie urodził się Bohdan Paczyński, astronom i astrofizyk; w swoich badaniach zajmował się głównie teorią ewolucji gwiazd; profesor Princeton University w Stanach Zjednoczonych.
8.02
Ukazało się niemieckie zarządzenie dotyczące utworzenia w Łodzi getta.
8.02
Na skutek nacisków międzynarodowych władze niemieckie zwolniły z obozów koncentracyjnych 102 profesorów i wykładowców krakowskich uczelni aresztowanych w listopadzie 1939 r. w ramach Sonderaktion Krakau.
10.02
Pierwsza masowa deportacja ludności polskiej głównie z kręgów inteligencji, ziemiaństwa, rodzin wojskowych, policyjnych i urzędniczych przeprowadzona przez NKWD; w jej wyniku w głąb Związku Sowieckiego wywieziono około 140 tys. obywateli polskich.
17.02
Niemcy zdemontowali pomnik Tadeusza Kościuszki na Wawelu.
17.02
We Lwowie urodził się Andrzej Kotkowski, reżyser filmowy, scenarzysta; twórca filmów „Olimpiada ‘40”, „W starym dworku, czyli niepodległość trójkątów”, „Obywatel Piszczyk”, „Miasto z morza”.
18.02
W Tarpnie pod Grudziądzem urodził się Ryszard Milczewski-Bruno, poeta, autor tomików „Brzegiem słońca”, „Poboki”, „Dopokąd” i wykonywanego przez Marka Grechutę wiersza „Gdzieś w nas”.
19.02
W Warszawie urodził się Andrzej Strejlau, trener piłkarski, komentator sportowy; selekcjoner reprezentacji narodowej w latach 1989-1993; prowadził m.in. Legię Warszawa i grecki klub AE Larisa.
19.02
W Kościanie w niemieckim więzieniu zmarł Alfred Chłapowski, ziemianin, działacz polityczny, dyplomata; jeden z przywódców Chrześcijańskiego Związku Jedności Narodowej, poseł na Sejm; w latach 1924-1936 ambasador RP w Paryżu.
20.02
W Poznaniu urodziła się Emilia Krakowska, aktorka filmowa i teatralna, niezapomniana Jagna z serialu „Chłopi” Jana Rybkowskiego.
26.02
W Palmirach Niemcy rozstrzelali około 190 mieszkańców Legionowa i jego okolic.
26.02
W Warszawie powołano Polityczny Komitet Porozumiewawczy przy Związku Walki Zbrojnej.
2.03
W Warszawie urodził się Andrzej Korzyński, kompozytor, aranżer, pianista, autor muzyki do filmów „Wszystko na sprzedaż”, „Człowiek z marmuru”, „Na srebrnym globie”, „Akademia pana Kleksa”, „Wielki Szu”, kompozytor wielu popularnych przebojów m.in. „Żółte kalendarze”, „Do łezki łezka” i repertuaru Franka Kimono.
4.03
W Przemyślu zmarł Artur Gustowski, wielkopolski przedsiębiorca i dziennikarz, od 1907 roku wydawca poznańskiego pisma „Kupiec”, animator życia gospodarczego w Wielkopolsce.
5.03
Na wniosek szefa NKWD Ławrientija Berii Biuro Polityczne KC WKP(b) podjęło uchwałę o rozstrzelaniu polskich oficerów więzionych w obozach na terenie Związku Sowieckiego oraz polskich więźniów przetrzymywanych przez NKWD na obszarze przedwojennych wschodnich województw Rzeczypospolitej; w wyniku tej decyzji zgładzono około 22 tys. obywateli polskich.
5.03
1939

23 sierpnia – W Moskwie podpisano układ między III Rzeszą a ZSRS, zwany paktem Ribbentrop-Mołotow. Tajny protokół do paktu dotyczył rozbioru Polski między dwa sprzymierzone mocarstwa.

17 września – Armia Czerwona zaatakowała Polskę. W ciągu dwóch kolejnych tygodni do sowieckiej niewoli trafiło 240–250 tys. żołnierzy WP, w tym 10–18 tys. oficerów.

19 września – Szef NKWD Ławrientij Beria powołał Zarząd ds. Jeńców Wojennych i Internowanych przy NKWD oraz nakazał utworzenie sieci obozów jenieckich.

28 września – W Moskwie zawarto sowiecko-niemiecki „Traktat o granicach i przyjaźni”, który wyznaczał ostateczną granicę dzielącą terytorium RP.

3 października – Zarząd ds. Jeńców podjął decyzję o utworzeniu trzech obozów jenieckich: w Kozielsku, Ostaszkowie i Starobielsku.
Październik–listopad – Władze sowieckie przekazują Niemcom ok. 43 tys. polskich jeńców zamieszkałych na terytoriach podbitych przez III Rzeszę. Niemcy przekazali prawie 14 tys. jeńców pochodzących z Kresów. Sowieci zwolnili do domów żołnierzy, oficerowie zostali zatrzymani w obozach.

1940

Koniec lutego – W obozach jenieckich przebywa 6192 policjantów i funkcjonariuszy KOP i Służby Więziennictwa oraz 8376 oficerów, w zdecydowanej większości są to oficerowie rezerwy.

5 marca – Biuro Polityczne KC WKP(b) na podstawie pisma ludowego komisarza spraw wewnętrznych Ławrientija Berii podjęło uchwałę o rozstrzelaniu polskich jeńców wojennych przebywających w obozach w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie oraz polskich więźniów przetrzymywanych przez NKWD na obszarze wschodnich województw Rzeczypospolitej.

7–15 marca – W Moskwie odbywa się seria narad z udziałem funkcjonariuszy centrali NKWD oraz wyższych oficerów zarządów obwodowych NKWD w Charkowie, Smoleńsku i Kalininie oraz władz obozów jenieckich.

16 marca – Wprowadzenie w obozach zakazu korespondencji. Pojedyncze przesyłki były jednak wysyłane jeszcze około 10 kwietnia.

16–25 marca – Sporządzanie przez komendantury obozów „informacji-wniosków”, które miały zostać przedstawione „trójce” decydującej o wydaniu „wyroku”.

17 marca – Beria wydaje rozkaz awansu na wyższe stopnie oficerskie funkcjonariuszy nadzorujących zbrodnię na polskich oficerach, m.in. dowódców lokalnych komendantur NKWD.

22 marca – Beria wydaje rozkaz NKWD o „rozładowaniu więzień” NKWD zachodnich obwodów.

3 kwietnia – Pierwszy transport więźniów z obozu w Kozielsku do stacji Gniazdowo. Stamtąd jeńcy byli przewożeni autobusami więziennymi do lasu katyńskiego, gdzie byli mordowani strzałem w tył głowy.

4 kwietnia – Pierwszy transport więźniów z Ostaszkowa. Jeńcy, głównie funkcjonariusze policji, byli rozstrzeliwani w Obwodowym Zarządzie NKWD w Kalininie (obecnie Twer). Zbiorowe mogiły znajdują się w Miednoje.

5 kwietnia – Pierwszy transport więźniów z obozu w Starobielsku. Jeńcy byli rozstrzeliwani w Charkowie, ich ciała wrzucano do dołów śmierci w podcharkowskich Piatichatkach.

Kwiecień–maj – Wymordowanie 3435 jeńców z więzień na Zachodniej Ukrainy. Ciała ofiar zostają ukryte w różnych miejscach, w tym w podkijowskiej Bykowni.

Kwiecień–maj – Wymordowanie 3870 jeńców z więzień położonych na terenie Sowieckiej Białorusi, prawdopodobnie głównie w Mińsku. Ciała ofiar zostały pogrzebane w Kuropatach pod Mińskiem i zapewne w innych miejscach rozsianych na terenie Białorusi.

12/13 kwietnia – Rozpoczął się drugi etap masowych deportacji obywateli polskich z Kresów. Ich ofiarą padły m.in. rodziny polskich oficerów mordowanych w miejscach zbrodni.

29 kwietnia – Do stacji Gniazdowo dotarł transport, w którym znajdował się prof. Uniwersytetu Stefana Batorego Stanisław Swianiewicz. Naukowiec został oddzielony od pozostałych oficerów i przez okno wagonu obserwował autobusy transportujące Polaków na miejsce dokonywanej zbrodni. Był jedynym niemal bezpośrednim polskim świadkiem zbrodni katyńskiej.

12 maja – Ostatni transport jeńców do Katynia. Część jeńców została cofnięta do stacji Babynino i uniknęła śmierci.

14 maja – Ostatni transport z Ostaszkowa do Kalinina.

Czerwiec – Ocaleni z transportów oficerowie zostają przewiezieni z obozu Pawliszczew Bor do obozu w Griazowcu.

1941

30 lipca – W Londynie premier gen. Władysław Sikorski podpisał z ambasadorem ZSRS Iwanem Majskim polsko-sowiecki układ o wznowieniu stosunków dyplomatycznych, współpracy na rzecz pokonania Niemiec oraz powstania polskiej armii w ZSRS; dodatkowy protokół przewidywał zwolnienie z więzień i łagrów obywateli polskich.

Wrzesień–październik – Na polecenie władz RP na uchodźstwie struktury Polskiego Państwa Podziemnego rozpoczynają poszukiwania zaginionych jeńców z Kozielska, Starobielska i Ostaszkowa, którzy według Sowietów zostali rzekomo zwolnieni. W wyniku poszukiwań nie odnaleziono żadnego z jeńców ani w domach, ani w niemieckich oflagach. W tym samym czasie ambasador w ZSRS Stanisław Kot wręcza zastępcy ludowego komisarza spraw zagranicznych Związku Sowieckiego Andriejowi Wyszyńskiemu pierwszą listę zaginionych.

3 grudnia – Premier Sikorski w czasie wizyty na Kremlu pyta o los zaginionych polskich oficerów. Stalin stwierdza, że polscy oficerowie „uciekli do Mandżurii”. Moment ten może być uznany za początek budowania tzw. kłamstwa katyńskiego.

1942

Marzec – Polscy robotnicy przymusowi pracujący w okolicach Katynia dowiadują się od miejscowej ludności o masowych grobach tysięcy zamordowanych polskich oficerów. Po odkryciu zwłok ustawiają drewniany krzyż i informują Niemców, którzy lekceważą ich wiadomości.

1943

Luty – Mieszkańcy okolic lasu katyńskiego informują Niemców o masowych mogiłach polskich oficerów. Niemcy rozpoczynają pierwsze prace ekshumacyjne.

9 kwietnia – Minister propagandy Rzeszy Joseph Goebbels zapisuje w swoim dzienniku: „W pobliżu Smoleńska odkryto masowe groby Polaków. Bolszewicy zastrzelili po prostu ok. 10 tys. polskich jeńców”.

10 kwietnia – Z Warszawy do Smoleńska odlatuje zaproszona przez władze niemieckie delegacja polska z udziałem m.in. dyrektora Zarządu Głównego Rady Głównej Opiekuńczej dr. Edmunda Seyfrieda oraz pisarzy Jana Emila Skiwskiego i Ferdynanda Goetla. Wszyscy dzień wcześniej zostali poinformowani o odkryciu masowych mogił Polaków wymordowanych przez Sowietów.

11 kwietnia – Niemiecka Agencja Prasowa „Transocean” publikuje komunikat o „odkryciu masowego grobu ze zwłokami 3 tys. oficerów polskich [...], zabitych w lutym i marcu 1940 r. przez GPU [dawna nazwa NKWD – przyp. red.]. [...] Pomiędzy zabitymi znajduje się gen. Smorawiński z Lublina. Niemieckie władze wojskowe obliczają ogólną liczbę polskich oficerów, zabitych i pogrzebanych tam, na 10 tys.”.

12 kwietnia – Radio Berlin poinformowało, że zamordowani w Katyniu oficerowie pochodzili z sowieckiego obozu jenieckiego w Kozielsku.

13 kwietnia – W niemieckim MSZ odbywa się konferencja prasowa poświęcona w całości zbrodni katyńskiej.
Ferdynand Goetel przedstawia Zarządowi Głównemu Polskiego Czerwonego Krzyża raport z Katynia. Jest to pierwszy polski dokument dotyczący zbrodni.

14 kwietnia – W kontrolowanej przez Niemców „prasie gadzinowej” ukazują się pierwsze artykuły poświęcone zbrodni katyńskiej.

15 kwietnia – Dowódca Armii Polskiej na Wschodzie gen. Władysław Anders w depeszy wysłanej z Iraku do ministra obrony narodowej gen. Mariana Kukiela pisze: „Jesteśmy od dawna najgłębiej przekonani, że wszyscy oni nie żyją i zostali celowo zamordowani. Pomimo to ogłoszone rewelacje niemieckie wywołały olbrzymie wrażenie i ogromne oburzenie”.

17 kwietnia – Minister obrony narodowej stwierdza, że sprawa zaginionych polskich oficerów i ujawnionych przez Niemców grobów musi zostać wyjaśniona przez Międzynarodowy Czerwony Krzyż. Tego samego dnia delegat Polskiego Czerwonego Krzyża przy Międzynarodowym Czerwonym Krzyżu złożył notę rządu RP w sprawie wysłania komisji do Katynia.
Do Katynia przybywa grupa oficerów polskich przebywających w niemieckich obozach jenieckich.

19 kwietnia – Sowiecka „Prawda” opublikowała artykuł „Polscy współpracownicy Hitlera” oskarżający władze RP o współpracę z Niemcami.

20 kwietnia – Minister spraw zagranicznych Edward Raczyński w nocie do ambasadora ZSRS Aleksandra Bogomołowa zwraca się o przekazanie „szczegółowych i dokładnych” informacji o losach zaginionych oficerów z Kozielska, Starobielska i Ostaszkowa.
Na łamach komunistycznego „Głosu Warszawy” działacz PPR Władysław Gomułka pisze, że zbrodnia katyńska jest niemiecką prowokacją. Stwierdzenie to zostaje powtórzone trzy dni później w odezwie wydanej przez kierownictwo PPR.

25 kwietnia – Rząd ZSRS zrywa stosunki dyplomatyczne z Polską.

28 kwietnia – Początek prac międzynarodowej komisji lekarzy sądowych.

30 kwietnia – Amerykański oficer łącznikowy przy dowódcy Armii Polskiej na Wschodzie płk Henry Szymański w raporcie złożonym na ręce szefa wywiadu armii USA gen. George’a Stronga podaje, że zbrodni na polskich oficerach dokonali Sowieci.
Delegat Rządu RP na Kraj Jan Stanisław Jankowski oświadcza: „Piętnując obłudę Niemców, którzy popełniają sami nieustannie potworne zbrodnie, a przy pomocy przewrotnej propagandy starają się przedstawić siebie jako obrońców cywilizacji i chrześcijaństwa oraz pozyskać dla swych celów społeczeństwo polskie – wzywam wszystkich do demaskowania ich i bezwzględnego zwalczania”.

4 maja – Minister spraw zagranicznych Anthony Eden podczas przemówienia w Izbie Gmin powiedział, że celem Niemiec jest rozbicie koalicji Narodów Zjednoczonych i należy przeciwstawić się tym działaniom.

24 maja – Ambasador Wielkiej Brytanii przy rządzie RP Owen O’Malley przesyła swojemu rządowi raport pokazujący, że sprawcą zbrodni katyńskiej jest ZSRS. Raport został odtajniony i ogłoszony drukiem pt. „Katyń” dopiero w 1972 r. w Londynie.

8–9 czerwca – Zakończono ekshumację ciał wydobywanych z masowych grobów w Katyniu.

Wrzesień – W Berlinie ukazuje się wydanie zbioru dokumentów „Amtliches Material zum Massenmord von Katyn”.
Wrzesień – oddziały Armii Czerwonej zajmują Katyń. Miejsce zbrodni zostaje przejęte przez NKWD, które rozpoczyna przygotowania do spreparowania dowodów na niemiecką odpowiedzialność za zbrodnię.

1944

13 stycznia – Władze ZSRS powołały „Specjalną komisję ds. ustalenia i przeprowadzenia śledztwa okoliczności rozstrzelania w lesie katyńskim polskich jeńców wojennych przez niemiecko-faszystowskich najeźdźców” nazywaną „komisją Burdenki” (na jej czele stanął profesor medycyny Nikołaj Burdenko).

20 stycznia – Komisja Burdenki organizuje w Katyniu zainscenizowany dla zachodnich dziennikarzy i dyplomatów pokaz mający udowodnić niemiecką winę za zbrodnię.

26 stycznia – Komisja Burdenki przedstawia końcowy raport ze swoich prac, stwierdzając, że jesienią 1941 r. Niemcy zamordowali w Katyniu ok. 11 tys. polskich żołnierzy i oficerów.

1945

Październik – Sowieccy prokuratorzy wnieśli o oskarżenie niemieckich zbrodniarzy o popełnienie zbrodni w Katyniu. W wyroku ogłoszonym przez Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości 30 września i 1 października 1946 r. oskarżenie Niemców o zbrodnie na polskich oficerach zostało całkowicie pominięte.

1948

W Londynie ukazuje się opracowana przez Józefa Mackiewicza i Zdzisława Stahla publikacja „Zbrodnia katyńska w świetle dokumentów” z przedmową gen. Władysława Andersa. Stanowiła podsumowanie ówczesnej wiedzy o zbrodni i omawiała kłamstwa komisji Burdenki.

1951

18 września – Kongres USA powołał komisję do zbadania zbrodni katyńskiej pod przewodnictwem senatora Raya Johna Maddena. Po dziewięciu miesiącach analizy dokumentów i przesłuchań na terenie USA i Europy komisja wydała tzw. Raport Maddena, w którym napisano: „Komisja jednogłośnie uznaje ponad wszelką wątpliwość, że sowieckie NKWD (Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych) popełniło masowy mord na polskich oficerach i przywódcach intelektualnych w lesie katyńskim koło Smoleńska w Rosji”.

1952

W odpowiedzi na raport Komisji Maddena w Warszawie została wydana propagandowa książka Bolesława Wójcickiego „Prawda o Katyniu”, w prasie reżimowej zaś ukazała się seria artykułów uwiarygadniających sowiecką wersję wydarzeń.

1956

2 listopada – Na warszawskim Cmentarzu Powązkowskim obok pomnika Gloria Victis ustawiono drewniany krzyż, na którym zawieszono tabliczkę z napisem „Symboliczny grób 12 000 oficerów polskich zamordowanych w Katyniu. Byli Polakami, zginęli na ziemi obcej z rąk okrutnego wroga. Należy im się pamięć i cześć”. Przez kilkanaście godzin pod krzyżem zapalano znicze i składano kwiaty. W nocy został usunięty przez milicję.

1959

3 marca – Szef KGB Aleksandr Szelepin przesyła I sekretarzowi KC KPZR Nikicie Chruszczowowi ściśle tajną, odręczną notatkę, w której proponował zniszczenie 21 857 teczek personalnych Polaków zamordowanych przez NKWD wiosną 1940 r. Nie jest jasne, czy dokumenty zniszczono.

1976

Nakładem Instytutu Literackiego w Paryżu ukazuje się książka Stanisława Swianiewicza „W cieniu Katynia”.
18 września – Z inicjatywy polskich środowisk emigracyjnych na cmentarzu Gunnersbury w Londynie zostaje odsłonięty pierwszy w Europie Zachodniej pomnik upamiętniający polskich jeńców wojennych zamordowanych przez NKWD.

1977

Na terenie Polski ukazała się nielegalna publikacja „Katyń” (tekst sygnowali „Jan Abramski” i „Ryszard Żywiecki”; jako pseudonim użyte zostały pierwsze i ostatnie nazwisko na liście katyńskiej; w rzeczywistości autorem był Ryszard Zieliński).

1979

Ukazał się pierwszy numer podziemnego „Biuletynu Katyńskiego” wydawanego przez powołany w Polsce w marcu 1978 r. Instytut Katyński.

1980

W drugim obiegu ukazała się publikacja Leopolda Jędrzejskiego (prof. Jerzego Łojka) pt. „Dzieje sprawy Katynia”.

1981

31 lipca – W tzw. Dolince Katyńskiej na warszawskich Powązkach, w której od 1974 r. zbierali się działacze rodzin ofiar zbrodni, ustawiono kamienny krzyż z datą 1940, orłem w koronie, tablicą z napisem „Katyń” i literami WP oraz ze słupkami z nazwami obozów NKWD. Inicjatorami postawienia krzyża byli ks. Stefan Niedzielak i Stefan Melak. Tej samej nocy krzyż został zdemontowany i wywieziony przez Służbę Bezpieczeństwa przy użyciu dźwigu. W kolejnych latach kilkukrotnie podejmowano próby ustawienia nowego krzyża lub wmurowania kamienia węgielnego pod pomnik katyński.

1988

2 września – W lesie katyńskim, z dala od sowieckiego „memoriału”, zostaje ustawiony krzyż poświęcony przez prymasa Józefa Glempa.

30 października – Pod krzyżem mszę św. odprawia ks. Zdzisław Peszkowski, kapelan Rodzin Katyńskich, i składa przyrzeczenie, iż „nie spocznie, dopóki w tym miejscu nie stanie cmentarz wojskowy i sanktuarium Miłosierdzia Bożego i Matki Bożej Pojednania”. Ks. Peszkowski będzie później uczestniczył w ekshumacjach zamordowanych.

1989

Sierpień – Polscy przedstawiciele działającej od 1988 r. Wspólnej Komisji Historyków Partyjnych PRL i ZSRS, historycy Jarema Maciszewski, Czesław Madajczyk, Ryszard Nazarewicz i Marian Wojciechowski przedstawili raport, w którym stwierdzają: „W świetle przedstawionej szerokim rzeszom czytelników argumentacji zawartej w ekspertyzie nie może budzić wątpliwości ani niezgodność z prawdą orzeczeń Komisji Burdenki, ani też pełna odpowiedzialność NKWD za mord katyński i zagładę więźniów Starobielska i Ostaszkowa”.

12 października – Prokurator generalny PRL Józef Żyta skierował do prokuratora generalnego ZSRS wniosek o wszczęcie śledztwa w sprawie zbrodni katyńskiej.

26 listopada – Do Katynia na czele polskiej delegacji przybył goszczący w Moskwie premier Tadeusz Mazowiecki. Złożył kwiaty pod drewnianym krzyżem, który został tam ustawiony w 1988 r.

1990

13 kwietnia – Sowiecka agencja prasowa TASS wydała komunikat, w którym stwierdzono, że za rozstrzelanie polskich oficerów w Katyniu odpowiedzialne jest NKWD. Goszczący w Moskwie prezydent Wojciech Jaruzelski otrzymał od prezydenta ZSRS Michaiła Gorbaczowa kopie niektórych dokumentów NKWD z lat 1939–1940, dotyczących polskich jeńców, tzw. listy wywozowe jeńców Kozielska i Ostaszkowa oraz wykaz jeńców Starobielska.

Wrzesień – Naczelna Prokuratura Wojskowa ZSRS rozpoczęła śledztwo w sprawie zbrodni katyńskiej.

1991

25 lipca–9 sierpnia – Ekshumacja jeńców Starobielska w Charkowie-Piatichatkach.

15–31 sierpnia – Ekshumacja jeńców Ostaszkowa w Miednoje.

1992

14 października – Prezydent Rosji Borys Jelcyn przekazał prezydentowi RP Lechowi Wałęsie kopię dokumentu z 5 marca 1940 r., z decyzją o rozstrzelaniu jeńców polskich z obozów Kozielska, Starobielska i Ostaszkowa.

3 grudnia – Zostaje zawiązana Federacja Rodzin Katyńskich (nieformalnie istniała od 1989), w późniejszych latach z jej inicjatywy powstaną cmentarze w miejscach egzekucji polskich oficerów.

1993

29 czerwca – Uroczyste otwarcie Muzeum Katyńskiego w warszawskim forcie „Czerniaków”. Ekspozycji nadano nazwę „Pamięć nie dała się zgładzić”. Od 2015 r. jego siedziba znajduje się na Cytadeli.

1994

6 maja – Prokuratura Ukrainy w Kijowie przekazała stronie polskiej listę 3435 nazwisk obywateli polskich zamordowanych w wyniku rozkazu z 5 marca 1940 r.

2000

17 czerwca – Otwarcie Polskiego Cmentarza Wojennego w Charkowie.

28 lipca – Otwarcie Polskiego Cmentarza Wojennego w Katyniu.

21 września – Otwarcie Polskiego Cmentarza Wojennego w Miednoje.

2007

14 listopada – Na wniosek Federacji Rodzin Katyńskich Sejm RP ustanowił dzień 13 kwietnia Dniem Pamięci Ofiar Zbrodni Katyńskiej.

2012

2 września – Otwarcie Polskiego Cmentarza Wojennego w Bykowni koło Kijowa.

Michał Szukała

szuk / skp /
13.03
Pomiędzy 13 a 15 marca Niemcy zamordowali pierwszą grupę pacjentów Szpitala dla Nerwowo i Psychicznie Chorych w Kochanówce k. Łodzi; kolejną grupę zamordowano w dniach 27-28 marca; w sumie w marcu zamordowano ok. 550 pacjentów.
20.03
W Grenzdorfie, podobozie Stutthof, Niemcy rozstrzelali harcmistrza Alfa Liczmańskiego, komendanta Chorągwi Gdańskiej ZHP, działacza polonijnego.
22.03
W Warszawie urodziła się Ewa Łętowska, prawniczka, specjalistka w zakresie prawa cywilnego, profesor Instytutu Nauk Prawnych PAN; rzecznik praw obywatelskich (1987-1992), sędzia Naczelnego Sądu Administracyjnego (1999-2002) oraz Trybunału Konstytucyjnego (2002-2011).
22.03
Początek kilkudniowych zamieszek antyżydowskich na ulicach Warszawy; w czasie rozruchów inspirowanych przez Niemców rabowano żydowskie mieszkania, sklepy, bito przechodniów - Żydów.
28.03
W Warszawie aresztowany został przez gestapo Janusz Kusociński, lekkoatleta, mistrz olimpijski z 1932 r. w biegu na 10 km; żołnierz wojny obronnej 1939 r.; w czasie okupacji zaangażowany w działalność konspiracyjną; rozstrzelany w Palmirach.
30.03
W Warszawie Niemcy dokonali aresztowań działaczy politycznych i społecznych, lekarzy, adwokatów oraz nauczycieli; wśród zatrzymanych był m.in. Maciej Rataj, były marszałek Sejmu RP, jeden z przywódców Stronnictwa Ludowego, zaangażowany w działania konspiracyjnej Głównej Rady Politycznej przy Służbie Zwycięstwu Polski; rozstrzelany w czerwcu 1940 r. w Palmirach.
30.03
Żołnierze Oddziału Wydzielonego Wojska Polskiego pod dowództwem mjr. Henryka Dobrzańskiego ps. Hubal wyrwali się z okrążenia pod wsią Hucisko w pow. koneckim, gdzie pokonali niemiecki batalion policji; w odwecie Niemcy zamordowali 711 mieszkańców z 31 wsi, znajdujących się na szlaku Oddziału Wydzielonego. Najwięcej ofiar było wśród mieszkańców wsi Skłoby, Gałki, Szałas Stary i Hucisko.
1.04
Na polecenie okupacyjnych władz niemieckich Judenrat rozpoczął w Warszawie budowę murów wokół terenu getta – „obszaru zagrożonego epidemią”.
2.04
Początek formowania w Syrii Brygady Strzelców Karpackich.
2.04
W Palmirach Niemcy zamordowali 81 osób; wśród nich proboszcza parafii Wilanów księdza Jana Krawczyka oraz harcmistrza Juliusza Dąbrowskiego „Bema”, który sam zgłosił się do gestapo, aby ratować aresztowanych zamiast niego ojca, matkę, brata, siostrę i żonę.
3.04
Zbrodnia Katyńska: NKWD rozpoczęło likwidację obozu w Kozielsku, a w kolejnych dniach – obozów w Ostaszkowie (4 kwietnia) i Starobielsku (5 kwietnia); z Kozielska 4 404 jeńców przewieziono do Katynia i zamordowano strzałami w tył głowy; 3 896 jeńców ze Starobielska zabito w pomieszczeniach NKWD w Charkowie, a ich ciała pogrzebano na przedmieściach miasta w Piatichatkach; 6 287 jeńców z Ostaszkowa rozstrzelano w gmachu NKWD w Kalininie, obecnie Twer, a pochowano w miejscowości Miednoje.
4.04
Na Firleju pod Radomiem Niemcy dokonali pierwszej publicznej egzekucji, zabijając 145 mieszkańców wsi Gałki, Gielniów i Mechlin za udzielanie pomocy oddziałowi mjr. Henryka Dobrzańskiego „Hubala”; w czasie II wojny światowej na Firleju w masowych egzekucjach Niemcy zamordowali od 12-15 tys. osób.
4.04
W Warcie koło Sieradza Niemcy zamordowali około 500 pacjentów Publicznego Szpitala Psychiatrycznego.
8.04
ORP „Orzeł” zatopił niemiecki statek „Rio de Janeiro”, przewożący niemiecki desant do Norwegii.
11.04
Niemieckie władze okupacyjne zmieniły nazwę Łodzi na Litzmannstadt.
11.04
Niemiecka żandarmeria, SS i gestapo w odwecie za działania oddziału mjr. Henryka Dobrzańskiego „Hubala” dokonały pacyfikacji położonych w pobliżu Szydłowca Skłobów oraz innych okolicznych wsi; w czasie przeprowadzonej akcji Niemcy zamordowali 265 osób.
11.04
W Kownie urodził się Władysław Komar, lekkoatleta, mistrz olimpijski z Monachium w 1972 r. w pchnięciu kulą, dwukrotny brązowy medalista Mistrzostw Europy w tej dyscyplinie – w Budapeszcie (1966) i Helsinkach (1971).
12.04
Rozkaz Naczelnego Wodza gen. Władysława Sikorskiego o formowaniu w Syrii Brygady Strzelców Karpackich pod dowództwem płk. Stanisława Kopańskiego.
12.04
W nocy z 12 na 13 kwietnia władze sowieckie przeprowadziły drugą masową deportację ludności polskiej w głąb ZSRS; według danych NKWD w ramach przeprowadzonej akcji wywieziono łącznie około 61 tys. osób, głównie do Kazachstanu; ofiarami deportacji były rodziny rozstrzeliwanych w tym samym czasie polskich jeńców wojennych oraz osób więzionych przez NKWD.
13.04
W Warszawie urodził się Piotr Figiel, kompozytor, aranżer, pianista; autor m.in. piosenek „Dwadzieścia lat, a może mniej”, „Powrócisz tu”.
14.04
We wsi Józefów Duży niedaleko Kocka Niemcy rozstrzelali ponad 160 mieszkańców okolicznych wsi.
16.04
W Pruszkowie urodził się Stanisław Stefan Paszczyk, prezes Urzędu Kultury Fizycznej i Turystyki oraz Polskiego Komitetu Olimpijskiego (1997–2005); poseł na Sejm w latach 1993–2001.
16.04
W Garbatce na Mazowszu urodził się Krzysztof Kumor, aktor, prezes ZASP w latach 2006–2010.
18.04
W Częstochowie urodził się Janusz Kochanowski, prawnik, wykładowca Wydziału Prawa UW, dyplomata; założyciel i prezes Fundacji „Ius et Lex”; Rzecznik Praw Obywatelskich w latach 2006–2010; zginął 10 kwietnia 2010 r. w katastrofie samolotu Tu 154 pod Smoleńskiem.
20.04
W Krakowie generalny gubernator Hans Frank utworzył Instytut Niemieckiej Pracy Wschodniej; Instytut miał być najważniejszym ośrodkiem niemieckiej działalności naukowej w GG.
20.04
Komendant ZWZ płk Stefan Rowecki powołał Związek Odwetu (ZO), specjalną jednostkę sabotażowo-dywersyjną.
21.04
W Warszawie urodził się Zdzisław Wardejn, aktor, związany z warszawskim Teatrem Dramatycznym; wystąpił m.in. filmach „Dreszcze”, „To tylko Rock”, „Miasto z morza”, a także w serialu „Królowa Bona”.
23.04
W Stanisławowie urodził się Wojciech Duryasz, aktor filmowy i teatralny, przez wiele lat związany z warszawskim Teatrem Dramatycznym.
25.04
W Nowym Jorku urodził się Al Pacino, aktor, znany z roli Michaela Corleone w „Ojcu chrzestnym”, a także z filmów „Serpico”, „Strach na wróble”, „Pieskie popołudnie”, „Zapach kobiety” – Oscar za najlepszą rolę męską (1993), „Gorączka”, „Adwokat diabła”.
27.04
Na rozkaz dowódcy SS Heinricha Himmlera na terenie byłych polskich koszar artyleryjskich w Oświęcimiu Niemcy rozpoczęli budowę KL Auschwitz.
30.04
Pod Anielinem w walce z Niemcami poległ mjr Henryk Dobrzański „Hubal”, żołnierz Legionów Polskich, kawalerzysta, olimpijczyk, w czasie II wojny światowej dowódca Oddziału Wydzielonego Wojska Polskiego.
30.04
Getto łódzkie zostało całkowicie przez Niemców odizolowanie od reszty miasta; na obszarze 4 km kw. zamknięto ponad 160 tys. ludzi.
1.05
We Frampolu koło Białegostoku urodził się Edward Redliński, pisarz, autor „Konopielki”.
2.05
Z więzienia na Pawiaku Niemcy wysłali pierwszy transport do obozu koncentracyjnego Sachsenhausen. Wśród około 1,5 tys. wywiezionych mężczyzn było wielu przedstawicieli polskich elit.
3.05
Do służby w Polskiej Marynarce Wojennej wszedł niszczyciel „Garland”.
4.05
Pod Narwikiem w wyniku niemieckiego ataku lotniczego zatonął niszczyciel ORP „Grom”, śmierć poniosło 59 marynarzy.
8.05
Samodzielna Brygada Strzelców Podhalańskich pod dowództwem gen. Zygmunta Szyszko-Bohusza przypłynęła do norweskiego portu Harstad; polska formacja została włączona do alianckiego Korpusu Ekspedycyjnego walczącego z wojskami niemieckimi pod Narwikiem w Norwegii.
10.05
Niemcy zaatakowały Holandię, Belgię i Luksemburg; był to początek ofensywy wojsk niemieckich we Francji.
10.05
W Wielkiej Brytanii powołano rząd jedności narodowej z Winstonem Churchillem na czele.
12.05
Zbrodnia katyńska: wyruszyły ostatnie transporty śmierci oficerów polskich z Kozielska do Katynia i ze Starobielska do Charkowa.
13.05
Z obozu jenieckiego II B Arnswalde w Choszcznie uciekło kanałami centralnego ogrzewania 22 polskich oficerów. Schwytano 17 z nich, a 5 przedostało się do Warszawy.
14.05
W Borysławiu urodziła się Marta Lipińska, aktorka, od ponad 50 lat w zespole Teatru Współczesnego w Warszawie; zagrała m.in. w filmach „Salto”, „Lalka”, „Nad Niemnem”, „Nigdy w życiu!”, „Stacja Warszawa”, a także w serialu „Ranczo”; przez wiele lat występowała jako Eliza w słuchowisku „Kocham Pana Panie Sułku”, emitowanym w programie III Polskiego Radia.
14.05
U wybrzeżu Norwegii trafiony niemieckimi bombami zatonął MS Chrobry, polski transatlantyk, przebudowany po wybuchu wojny na transportowiec.
17.05
W Paryżu urodził się Marcel Łoziński, reżyser dokumentalista – w 1994 r. był nominowany do Oscara za film „89 mm od Europy”, w 2009 r. otrzymał wyróżnienie Europejskiej Akademii Filmowej za „Poste Restante”.
23.05
ORP „Orzeł” wypłynął z Rosyth na ostatni patrol, jednostka zaginęła bez wieści; losy okrętu i miejsce jego zatonięcia do dziś pozostają nieznane.
27.05
W niemieckim obozie koncentracyjnym Sachsenhausen zamordowany został Bolesław Roja, oficer Legionów Polskich, dowódca III Brygady (1917); generał WP, uczestnik walk z Ukraińcami w obronie Lwowa i wojny polsko-bolszewickiej; w 1922 r. przeniesiony w stan spoczynku; poseł na Sejm z ramienia Stronnictwa Chłopskiego (1928–1929).
28.05
Po 18 dniach walk armia belgijska skapitulowała wobec niemieckiej agresji; rząd belgijski udał się na emigrację.
28.05
Brygada Podhalańska, walcząca w składzie alianckich sił ekspedycyjnych, zdobyła Narwik.
31.05
W Warszawie w Łazienkach Królewskich Niemcy wysadzili w powietrze pomnik Fryderyka Chopina.
1.06
Urodziła się Barbara Kwiatkowska, aktorka, znana z filmów „Ewa chce spać” i „Jowita”.
12.06
W Kielcach na Stadionie Leśnym Niemcy rozstrzelali 63 Polaków.
14.06
Niemcy skierowali z Tarnowa do KL Auschwitz pierwszy transport więźniów politycznych złożony z 728 Polaków; wśród nich była niewielka grupa polskich Żydów. Dzień ten uznawany jest za początek funkcjonowania obozu.
17.06
W Warszawie urodził się Jakub Karpiński, socjolog, historyk, politolog, działacz opozycji antykomunistycznej.
18.06
Gen. Charles de Gaulle na antenie radia BBC wygłosił apel do Francuzów o kontynuowanie walki z Niemcami: „Cokolwiek się stanie, płomień francuskiego oporu nie powinien zgasnąć i nie zgaśnie” – mówił de Gaulle.
20.06
Premier Władysław Sikorski opuścił terytorium Francji, odlatując do Londynu; ewakuacja polskich władz emigracyjnych do Wielkiej Brytanii.
20.06
W Palmirach w ciągu dwóch dni (20–21 czerwca) Niemcy rozstrzelali 378 więźniów z Pawiaka i Al. Szucha; wśród nich m.in. Mieczysława Niedziałkowskiego, Macieja Rataja i Janusza Kusocińskiego.
21.06
Walcząca we Francji w okrążeniu 1 Dywizja Grenadierów została na rozkaz dowódcy gen. Bronisława Ducha rozwiązana.
22.06
II wojna światowa: pod Compiegne przedstawiciele pokonanej Francji i nazistowskich Niemiec podpisali zawieszenie broni.
29.06
W lasku „Brzask” niedaleko Skarżyska-Kamiennej w ramach akcji AB Niemcy rozstrzelali około 760 Polaków z okolicznych miejscowości.
29.06
NKWD rozpoczęło trzecią masową deportację polskich obywateli w głąb Związku Sowieckiego; objęła ona ok. 80 tys. obywateli polskich, którzy przed wrześniem 1939 r. nie mieszkali na ziemiach inkorporowanych przez ZSRS; 84 proc. deportowanych stanowili Żydzi.
30.06
Naczelny Wódz gen. Władysław Sikorski mianował gen. Stefana Roweckiego „Grota” Komendantem Głównym Związku Walki Zbrojnej (ZWZ).
3.07
W Śmiłowicach koło Cieszyna urodził się Jerzy Buzek, profesor Instytutu Chemii Inżynieryjnej PAN w Gliwicach, działacz Solidarności; premier RP (1997–2001), przewodniczący Ruchu Społecznego AWS (1999–2001); przewodniczący Parlamentu Europejskiego (2009–2012); od 2004 r. europoseł.
4.07
W Marsylii zmarł Józef Pankiewicz, malarz, grafik; w swojej twórczości nawiązywał m.in. do francuskiego impresjonizmu, do jego znanych dzieł należą m.in. „Rynek Starego Miasta w Warszawie nocą” z 1892 r.
6.07
Z KL Auschwitz uciekł pierwszy więzień – Tadeusz Wiejowski. Po ucieczce ukrywał się ponad rok. Jesienią 1941 r. został zatrzymany i osadzony w więzieniu w Jaśle, a następnie rozstrzelany.
10.07
Początek Bitwy o Anglię, kilkumiesięcznego starcia powietrznych sił nazistowskich Niemiec i Wielkiej Brytanii, w którym po stronie brytyjskiej udział wzięły cztery polskie dywizjony lotnicze, wśród nich Dywizjon 303.
18.07
W Woroszyłowsku w Rosji urodził się Aleksy Awdiejew – rosyjski piosenkarz, związany m.in. z Piwnicą pod Baranami, profesor nauk humanistycznych i językoznawca w Instytucie Rosji i Europy Wschodniej Uniwersytetu Jagiellońskiego.
2.08
Do niemieckiego obozu koncentracyjnego Gross-Rosen przybył pierwszy transport więźniów.
2.08
Na lotnisku w Northolt pod Londynem rozpoczęto formowanie 303. Dywizjonu Warszawskiego im. Tadeusza Kościuszki.
3.08
Litwa włączona została do Związku Sowieckiego.
4.08
W Nowym Jorku zmarł Włodzimierz Żabotyński, (Ze’ew, Władimir), działacz syjonistyczny, pisarz, publicysta; inicjator utworzenia Legionu Żydowskiego (1917); członek władz Światowej Organizacji Syjonistycznej, następnie lider Związku Syjonistów-Rewizjonistów; założyciel i przywódca Nowej Organizacji Syjonistycznej; zwolennik zbrojnej walki o utworzenie państwa żydowskiego w Palestynie; w 1936 r. przedstawił program masowej ewakuacji Żydów z Europy Wschodniej do Palestyny.
5.08
Premier RP gen. Władysław Sikorski oraz premier Wielkiej Brytanii Winston Churchill podpisali polsko-brytyjską umowę wojskową.
14.08
Niemcy wysłali do KL Auschwitz pierwszy transport więźniów z Warszawy.
17.08
W Warszawie urodziła się Zofia Romaszewska, fizyk, działaczka opozycji antykomunistycznej, kierownik Biura Interwencyjnego Komitetu Samoobrony Społecznej „KOR”; w stanie wojennym organizowała podziemne Radio „Solidarność”.
17.08
Niemcy zniszczyli pomnik Adama Mickiewicza w Krakowie.
18.08
W Gnojniku na Zaolziu urodził się Adam Makowicz, pianista jazzowy.
11.09
W Newark w stanie New Jersey urodził się Brian De Palma, reżyser, scenarzysta, autor filmów „Nietykalni” i „Życie Carlita”.
11.09
W Tarnobrzegu urodził się Andrzej Mencwel, historyk, antropolog kultury, profesor Instytutu Kultury Polskiej UW.
15.09
Przełomowy moment Bitwy o Anglię – Niemcy stracili tego dnia ponad 60 samolotów, zginęło ponad 80 lotników niemieckich, wielu zostało rannych lub dostało się do niewoli.
17.09
W Palmirach Niemcy zamordowali 198 więźniów Pawiaka.
19.09
W czasie wielkiej obławy w Warszawie Niemcy aresztowali ponad 2 tys. mężczyzn. Wśród nich znalazł się rotmistrz Witold Pilecki, który dobrowolnie dał się zatrzymać, aby dotrzeć do KL Auschwitz w celu zebrania informacji na temat obozu i utworzenia w nim organizacji konspiracyjnej.
22.09
W Orzyszu zmarł Michał Kajka, poeta ludowy, działacz mazurski.
22.09
Niemieckie siły policyjne rozpoczęły Aktion Saybusch, akcję wysiedlania polskiej ludności z Żywiecczyzny do Generalnego Gubernatorstwa; do grudnia 1940 r. Niemcy wysiedlili około 20 tys. Polaków z 35 miejscowości; polskiej ludności odbierano gospodarstwa, majątek i oszczędności, wysiedlani mogli zabrać ze sobą jedynie drobny sprzęt, koce i ubrania oraz zapas żywności na trzy dni.
25.09
W niemieckim szpitalu w Bielawie zmarł komandor Stefan Frankowski, w czasie kampanii 1939 r. dowódca Morskiej Obrony Wybrzeża; po kapitulacji Helu przetrzymywany m.in. w oflagu VIII B Silberberg (Srebrna Góra).
27.09
Niemcy, Włochy i Japonia podpisały pakt trójstronny, w którym Japonia uznała prawo Niemiec i Włoch do budowy nowego ładu w Europie; z kolei Niemcy i Włochy zaakceptowały prawo Japonii do ustanowienia nowego ładu w Azji.
27.09
Bitwa o Anglię: Zginął por. Ludwik Witold Paszkiewicz, pilot Dywizjonu 303, as myśliwski.
2.10
Niemiecki gubernator Ludwig Fischer podpisał „Zarządzenie o utworzeniu dzielnicy żydowskiej w mieście Warszawie”.
8.10
W Cuddington Way w Ewell w hrabstwie Surrey zginął Josef František, jeden z najlepszych lotników alianckich w czasie II wojny światowej, pilot Dywizjonu 303.
19.10
W Częstochowie urodził się Jerzy Kulej, pięściarz, dwukrotny mistrz olimpijski – z Tokio (1964) i Meksyku (1968).
22.10
W Wieliczce urodziła się Zofia Marcinkowska, aktorka, znana z filmów „Lunatycy” i „Nikt nie woła”.
26.10
W Paryżu zmarła Olga Boznańska, jedna z najbardziej cenionych polskich malarek, przedstawicielka impresjonizmu, wybitna artystka okresu Młodej Polski.
31.10
Bitwa o Anglię: w ciągu trzech miesięcy walk lotniczych nad Wielką Brytanią i kanałem La Manche lotnictwo niemieckie straciło 1733 samoloty i ponad 2,5 tys. lotników; RAF stracił 1087 samolotów oraz 544 pilotów; w Bitwie wzięło udział 144 polskich pilotów, walczących w polskich dywizjonach myśliwskich i bombowych oraz w jednostkach brytyjskich – 29 z nich poległo w czasie walk; polscy lotnicy zestrzelili 170 samolotów przeciwnika.
1.11
W Londynie w wyniku niemieckiego bombardowania zginął mjr Bolesław Waligóra, kierownik Archiwum Sztabu Naczelnego Wodza, wieloletni szef Centralnego Archiwum Wojskowego.
5.11
Franklin D. Roosevelt po raz trzeci zwyciężył w wyborach prezydenckich w USA.
9.11
W Heckfield koło Reading zmarł Neville Chamberlain, przywódca Partii Konserwatywnej, premier Wielkiej Brytanii w latach 1937–1940; prowadził politykę appeasementu, czyli ustępstw wobec III Rzeszy; jeden z sygnatariuszy układu monachijskiego z listopada 1938 r., pozbawiającego Czechosłowację części jej terytorium na rzecz nazistowskich Niemiec.
12.11
Przewodniczący Rady Komisarzy Ludowych ZSRS Wiaczesław Mołotow rozpoczął wizytę w Berlinie, w czasie której spotkał się z przywódcą III Rzeszy Adolfem Hitlerem oraz ministrem spraw zagranicznych Joachimem von Ribbentropem; podczas rozmów, które zakończyły się fiaskiem, strona niemiecka zaproponowała ZSRS m.in. przystąpienie do Paktu Trzech, podpisanego 27 września 1940 r. przez Niemcy, Włochy i Japonię, a także własną wizję podziału stref wpływów na świecie.
16.11
Niemcy zamknęli getto w Warszawie; na obszarze 307 ha znalazło się około 400 tys. Żydów.
20.11
Do Paktu Trzech, podpisanego 27 września 1940 r. przez Niemcy, Włochy i Japonię, przystąpiły Węgry.
20.11
W Warszawie zmarł Wacław Berent, powieściopisarz, eseista, tłumacz.
22.11
W KL Auschwitz Niemcy dokonali pierwszej egzekucji przez rozstrzelanie – stracono 40 Polaków.
22.11
W Warszawie w mieszkaniu Emanuela Ringelbluma przy ul. Leszno 18 odbyło się inauguracyjne spotkanie konspiracyjnego zespołu badawczo-dokumentacyjnego pod kryptonimem „Oneg Szabat”, czyli „Radość Soboty”. Efektem jego działań było utworzenie Podziemnego Archiwum Getta.
22.11
We Lwowie urodził się Andrzej Żuławski, reżyser, scenarzysta, pisarz; autor filmów „Na srebrnym globie”, „Diabeł”, „Szamanka”.
23.11
Do Paktu Trzech, podpisanego 27 września 1940 r. przez Niemcy, Włochy i Japonię, przystąpiła Rumunia.
24.11
Do Paktu Trzech, podpisanego 27 września 1940 r. przez Niemcy, Włochy i Japonię, przystąpiła Słowacja.
27.11
W San Francisco urodził się Bruce Lee, amerykański aktor pochodzenia chińskiego, gwiazda kina akcji i filmów karate.
27.11
W Warszawie urodził się Maciej Małecki, kompozytor, pianista; w latach 1993-1999 prezes Związku Kompozytorów Polskich.
3.12
Premier rządu RP na uchodźstwie gen. Władysław Sikorski mianował Cyryla Ratajskiego Delegatem Rządu RP na Generalne Gubernatorstwo; a następnie na cały kraj.
10.12
W Białymstoku urodził się Aleksander Smolar, publicysta, w czasach PRL działacz opozycji demokratycznej, rzecznik Komitetu Obrony Robotników. Założyciel kwartalnika „Aneks”, prezes Fundacji im. Stefana Batorego.
17.12
Kanclerz III Rzeszy Adolf Hitler podpisał plan wojny przeciwko Związkowi Sowieckiemu - kryptonim „Barbarossa”.
21.12
W Baltimore (USA) urodził się Frank Zappa, amerykański muzyk i kompozytor.
21.12
Do uzbrojenia Armii Czerwonej wprowadzono pistolet maszynowy PPSz-41, "pulemiot Szpagina", zwany powszechnie "pepeszą".
21.12
W Hollywood zmarł Francis Scott Fitzgerald, amerykański pisarz i scenarzysta, autor m.in. „Po tej stronie raju”, „Wielkiego Gatsby’ego” i „Ostatniego z wielkich”.
27.12
W Witebsku urodził się Natan Tenenbaum, poeta, satyryk, dziennikarz, autor m.in. „Modlitwy o wschodzie słońca”.