Kalendarz dat

1940

• 1.01

  W Trembowli urodziła się Joanna Jędryka, aktorka filmowa.

• 2.01

  W Warszawie urodził się Tomasz Szarota, historyk, profesor Instytutu Historii PAN; badacz dziejów II wojny światowej.

• 2.01

  Urodziła się Grażyna Kuroń, działaczka opozycji demokratycznej, żona Jacka Kuronia; po ogłoszeniu stanu wojennego internowana.

• 

  2.01

  W Warszawie urodził się Zbigniew Romaszewski, fizyk, działacz opozycji antykomunistycznej, członek KSS KOR i kierownik Biura Interwencyjnego; od 1980 r. w NSZZ „Solidarność”, członek Prezydium Zarządu Regionu Mazowsze i Komisji Krajowej; organizator podziemnego Radia „S”; więziony w latach 1982–1984; kierownik Komisji Interwencji i Praworządności NSZZ „S” (1986–1989); senator RP w latach 1989–2011.

• 3.01

  W Otmęcie (obecnie część Krapkowic) urodził się Bernard Blaut, piłkarz, trener piłkarski.

• 

  4.01

  Gen. Władysław Sikorski i premier Francji Edouard Daladier podpisali polsko-francuską umowę wojskową dotyczącą tworzenia Wojska Polskiego we Francji.

• 

  4.01

  W Warszawie urodził się Antoni Krauze, reżyser, scenarzysta; autor m.in. filmów „Czarny czwartek. Janek Wiśniewski padł”, „Smoleńsk” i serialu „Akwarium”.

• 10.01

  W Koprzywnicy pod Sandomierzem urodził się Jan Pieszczachowicz, krytyk literacki, publicysta, animator życia krakowskiego literackiego w latach PRL.

• 10.01

  W Warszawie urodził się Maciej Rayzacher, aktor; w okresie PRL działacz Komitetu Obrony Robotników i KSS KOR; internowany w stanie wojennym.

• 11.01

  W niemieckim obozie koncentracyjnym Sachsenhausen zmarł z wycieńczenia prof. Michał Siedlecki, zoolog, pisarz; rektor Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie (1919–1921), profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego; aresztowany przez gestapo w ramach Sonderaktion Krakau.

• 12.01

  W Chełmie Niemcy rozstrzelali 440 pacjentów szpitala psychiatrycznego.

• 

  15.01

  We Francji rozpoczęto tworzenie Samodzielnej Brygady Strzelców Podhalańskich. Jej dowódcą został gen. Zygmunt Szyszko-Bohusz.

• 

  18.01

  W Warszawie zmarł Kazimierz Przerwa-Tetmajer, poeta, prozaik, dramaturg, publicysta i krytyk sztuki.

• 21.01

  W nocy z 21 na 22 stycznia na Podolu w okupowanym przez ZSRS Czortkowie wybuchło antysowieckie powstanie; jego uczestnicy po opanowaniu miasta zamierzali przedostać się do Rumunii.

• 27.01

  W Moskwie rozstrzelany został Izaak Babel, pisarz, autor "Opowiadań odeskich" i "Armii Konnej" - opowieści o pochodzie wojsk Armii Czerwonej w głąb Polski w 1920 r.

• 3.02

  We Lwowie zmarł Maksymilian Matakiewicz, inżynier hydrotechnik, profesor i rektor Politechniki Lwowskiej.

• 3.02

  W ramach akcji „T4” (mordowania osób niepełnosprawnych) Niemcy rozpoczęli eksterminację pacjentów szpitala psychiatrycznego w Gostyninie.

• 4.02

  W Moskwie, po tajnym procesie, został rozstrzelany ludowy komisarz spraw wewnętrznych ZSRS Nikołaj Jeżow, autor tzw. operacji polskiej, w wyniku której w latach 1937–38 NKWD zamordowało co najmniej 111 tys. Polaków żyjących w ZSRS.

• 

  6.02

  Zaprezentowany został tzw. plan Pabsta, przewidujący zburzenie większości zabudowy Warszawy i utworzenie wokół centrum modelowego osiedla dla Niemców.

• 

  8.02

  Ukazało się niemieckie zarządzenie dotyczące utworzenia w Łodzi getta.

• 8.02

  Na skutek nacisków międzynarodowych władze niemieckie zwolniły z obozów koncentracyjnych 102 profesorów i wykładowców krakowskich uczelni aresztowanych w listopadzie 1939 r. w ramach Sonderaktion Krakau.

• 8.02

  W Wilnie urodził się Bohdan Paczyński, astronom i astrofizyk; w swoich badaniach zajmował się głównie teorią ewolucji gwiazd; profesor Princeton University w Stanach Zjednoczonych.

• 

  10.02

  Pierwsza masowa deportacja ludności polskiej głównie z kręgów inteligencji, ziemiaństwa, rodzin wojskowych, policyjnych i urzędniczych przeprowadzona przez NKWD; w jej wyniku w głąb Związku Sowieckiego wywieziono około 140 tys. obywateli polskich.

• 17.02

  We Lwowie urodził się Andrzej Kotkowski, reżyser filmowy, scenarzysta; twórca filmów „Olimpiada ‘40”, „W starym dworku, czyli niepodległość trójkątów”, „Obywatel Piszczyk”, „Miasto z morza”.

• 

  17.02

  Niemcy zdemontowali pomnik Tadeusza Kościuszki na Wawelu.

• 18.02

  W Tarpnie pod Grudziądzem urodził się Ryszard Milczewski-Bruno, poeta, autor tomików „Brzegiem słońca”, „Poboki”, „Dopokąd” i wykonywanego przez Marka Grechutę wiersza „Gdzieś w nas”.

• 

  19.02

  W Warszawie urodził się Andrzej Strejlau, trener piłkarski, komentator sportowy; selekcjoner reprezentacji narodowej w latach 1989–1993; prowadził m.in. Legię Warszawa i grecki klub AE Larisa.

• 

  19.02

  W Kościanie w niemieckim więzieniu zmarł Alfred Chłapowski, ziemianin, działacz polityczny, dyplomata; jeden z przywódców Chrześcijańskiego Związku Jedności Narodowej, poseł na Sejm; w latach 1924–1936 ambasador RP w Paryżu.

• 

  20.02

  W Poznaniu urodziła się Emilia Krakowska, aktorka filmowa i teatralna, niezapomniana Jagna z serialu „Chłopi” Jana Rybkowskiego.

• 26.02

  W Warszawie powołano Polityczny Komitet Porozumiewawczy przy Związku Walki Zbrojnej.

• 26.02

  W Palmirach Niemcy rozstrzelali około 190 mieszkańców Legionowa i jego okolic.

• 

  2.03

  W Warszawie urodził się Andrzej Korzyński, kompozytor, aranżer, pianista, autor muzyki do filmów „Wszystko na sprzedaż”, „Człowiek z marmuru”, „Na srebrnym globie”, „Akademia pana Kleksa”, „Wielki Szu”, kompozytor wielu popularnych przebojów m.in. „Żółte kalendarze”, „Do łezki łezka” i repertuaru Franka Kimono.

• 4.03

  W Przemyślu zmarł Artur Gustowski, wielkopolski przedsiębiorca i dziennikarz, od 1907 roku wydawca poznańskiego pisma „Kupiec”, animator życia gospodarczego w Wielkopolsce.

• 

  5.03

  Na wniosek szefa NKWD Ławrientija Berii Biuro Polityczne KC WKP(b) podjęło uchwałę o rozstrzelaniu polskich oficerów więzionych w obozach na terenie Związku Sowieckiego oraz polskich więźniów przetrzymywanych przez NKWD na obszarze przedwojennych wschodnich województw Rzeczypospolitej; w wyniku tej decyzji zgładzono około 22 tys. obywateli polskich.

• 13.03

  Pomiędzy 13 a 15 marca Niemcy zamordowali pierwszą grupę pacjentów Szpitala dla Nerwowo i Psychicznie Chorych w Kochanówce k. Łodzi; kolejną grupę zamordowano w dniach 27–28 marca; w sumie w marcu zamordowano ok. 550 pacjentów.

• 20.03

  W Grenzdorfie, podobozie Stutthof, Niemcy rozstrzelali harcmistrza Alfa Liczmańskiego, komendanta Chorągwi Gdańskiej ZHP, działacza polonijnego.

• 22.03

  Początek kilkudniowych zamieszek antyżydowskich na ulicach Warszawy; w czasie rozruchów inspirowanych przez Niemców rabowano żydowskie mieszkania, sklepy, bito przechodniów – Żydów.

• 

  22.03

  W Warszawie urodziła się Ewa Łętowska, prawniczka, specjalistka w zakresie prawa cywilnego, profesor Instytutu Nauk Prawnych PAN; rzecznik praw obywatelskich (1987–1992), sędzia Naczelnego Sądu Administracyjnego (1999–2002) oraz Trybunału Konstytucyjnego (2002–2011).

• 

  28.03

  W Warszawie aresztowany został przez gestapo Janusz Kusociński, lekkoatleta, mistrz olimpijski z 1932 r. w biegu na 10 km; żołnierz wojny obronnej 1939 r.; w czasie okupacji zaangażowany w działalność konspiracyjną; rozstrzelany w Palmirach.

• 

  30.03

  W Warszawie Niemcy dokonali aresztowań działaczy politycznych i społecznych, lekarzy, adwokatów oraz nauczycieli; wśród zatrzymanych był m.in. Maciej Rataj, były marszałek Sejmu RP, jeden z przywódców Stronnictwa Ludowego, zaangażowany w działania konspiracyjnej Głównej Rady Politycznej przy Służbie Zwycięstwu Polski; rozstrzelany w czerwcu 1940 r. w Palmirach.

• 

  30.03

  Żołnierze Oddziału Wydzielonego Wojska Polskiego pod dowództwem mjr. Henryka Dobrzańskiego ps. Hubal wyrwali się z okrążenia pod wsią Hucisko w pow. koneckim, gdzie pokonali niemiecki batalion policji; w odwecie Niemcy zamordowali 711 mieszkańców z 31 wsi, znajdujących się na szlaku Oddziału Wydzielonego. Najwięcej ofiar było wśród mieszkańców wsi Skłoby, Gałki, Szałas Stary i Hucisko.

• 

  1.04

  Na polecenie okupacyjnych władz niemieckich Judenrat rozpoczął w Warszawie budowę murów wokół terenu getta – „obszaru zagrożonego epidemią”.

• 

  2.04

  W Palmirach Niemcy zamordowali 81 osób; wśród nich proboszcza parafii Wilanów księdza Jana Krawczyka oraz harcmistrza Juliusza Dąbrowskiego „Bema”, który sam zgłosił się do gestapo, aby ratować aresztowanych zamiast niego ojca, matkę, brata, siostrę i żonę.

• 

  2.04

  Początek formowania w Syrii Brygady Strzelców Karpackich.

• 

  3.04

  Zbrodnia Katyńska: NKWD rozpoczęło likwidację obozu w Kozielsku, a w kolejnych dniach – obozów w Ostaszkowie (4 kwietnia) i Starobielsku (5 kwietnia); z Kozielska 4 404 jeńców przewieziono do Katynia i zamordowano strzałami w tył głowy; 3 896 jeńców ze Starobielska zabito w pomieszczeniach NKWD w Charkowie, a ich ciała pogrzebano na przedmieściach miasta w Piatichatkach; 6 287 jeńców z Ostaszkowa rozstrzelano w gmachu NKWD w Kalininie, obecnie Twer, a pochowano w miejscowości Miednoje.

• 4.04

  W Warcie koło Sieradza Niemcy zamordowali około 500 pacjentów Publicznego Szpitala Psychiatrycznego.

• 4.04

  Na Firleju pod Radomiem Niemcy dokonali publicznej egzekucji, zabijając 145 mieszkańców wsi Gałki, Gielniów i Mechlin za udzielanie pomocy oddziałowi mjr. Henryka Dobrzańskiego „Hubala”; w czasie II wojny światowej na Firleju w masowych egzekucjach Niemcy zamordowali od 12-15 tys. osób.

• 

  8.04

  ORP „Orzeł” zatopił niemiecki statek „Rio de Janeiro”, przewożący niemiecki desant do Norwegii.

• 

  11.04

  Niemiecka żandarmeria, SS i gestapo w odwecie za działania oddziału mjr. Henryka Dobrzańskiego „Hubala” dokonały pacyfikacji położonych w pobliżu Szydłowca Skłobów oraz innych okolicznych wsi; w czasie przeprowadzonej akcji Niemcy zamordowali 265 osób.

• 

  11.04

  W Kownie urodził się Władysław Komar, lekkoatleta, mistrz olimpijski z Monachium w 1972 r. w pchnięciu kulą, dwukrotny brązowy medalista Mistrzostw Europy w tej dyscyplinie – w Budapeszcie (1966) i Helsinkach (1971).

• 11.04

  Niemieckie władze okupacyjne zmieniły nazwę Łodzi na Litzmannstadt.

• 

  12.04

  Rozkaz Naczelnego Wodza gen. Władysława Sikorskiego o formowaniu w Syrii Brygady Strzelców Karpackich pod dowództwem płk. Stanisława Kopańskiego.

• 

  12.04

  W nocy z 12 na 13 kwietnia władze sowieckie przeprowadziły drugą masową deportację ludności polskiej w głąb ZSRS; według danych NKWD w ramach przeprowadzonej akcji wywieziono łącznie około 61 tys. osób, głównie do Kazachstanu; ofiarami deportacji były rodziny rozstrzeliwanych w tym samym czasie polskich jeńców wojennych oraz osób więzionych przez NKWD.

• 

  13.04

  W Warszawie urodził się Piotr Figiel, kompozytor, aranżer, pianista; autor m.in. piosenek „Dwadzieścia lat, a może mniej”, „Powrócisz tu”.

• 14.04

  We wsi Józefów Duży niedaleko Kocka Niemcy rozstrzelali ponad 160 mieszkańców okolicznych wsi.

• 

  16.04

  W Garbatce na Mazowszu urodził się Krzysztof Kumor, aktor, prezes ZASP w latach 2006–2010.

• 16.04

  W Pruszkowie urodził się Stanisław Stefan Paszczyk, prezes Urzędu Kultury Fizycznej i Turystyki oraz Polskiego Komitetu Olimpijskiego (1997–2005); poseł na Sejm w latach 1993–2001.

• 

  18.04

  W Częstochowie urodził się Janusz Kochanowski, prawnik, wykładowca Wydziału Prawa UW, dyplomata; założyciel i prezes Fundacji „Ius et Lex”; Rzecznik Praw Obywatelskich w latach 2006–2010; zginął 10 kwietnia 2010 r. w katastrofie samolotu Tu 154 pod Smoleńskiem.

• 

  20.04

  Komendant ZWZ płk Stefan Rowecki powołał Związek Odwetu (ZO), specjalną jednostkę sabotażowo-dywersyjną.

• 

  20.04

  W Krakowie generalny gubernator Hans Frank utworzył Instytut Niemieckiej Pracy Wschodniej; Instytut miał być najważniejszym ośrodkiem niemieckiej działalności naukowej w GG.

• 

  21.04

  W Warszawie urodził się Zdzisław Wardejn, aktor, związany z warszawskim Teatrem Dramatycznym; wystąpił m.in. filmach „Dreszcze”, „To tylko Rock”, „Miasto z morza”, a także w serialu „Królowa Bona”.

• 23.04

  W Stanisławowie urodził się Wojciech Duryasz, aktor filmowy i teatralny, przez wiele lat związany z warszawskim Teatrem Dramatycznym.

• 

  25.04

  W Nowym Jorku urodził się Al Pacino, aktor, znany z roli Michaela Corleone w „Ojcu chrzestnym”, a także z filmów „Serpico”, „Strach na wróble”, „Pieskie popołudnie”, „Zapach kobiety” – Oscar za najlepszą rolę męską (1993), „Gorączka”, „Adwokat diabła”.

• 

  27.04

  Na rozkaz dowódcy SS Heinricha Himmlera na terenie byłych polskich koszar artyleryjskich w Oświęcimiu Niemcy rozpoczęli budowę KL Auschwitz.

• 

  30.04

  Getto łódzkie zostało całkowicie przez Niemców odizolowanie od reszty miasta; na obszarze 4 km kw. zamknięto ponad 160 tys. ludzi.

• 

  30.04

  Pod Anielinem w walce z Niemcami poległ mjr Henryk Dobrzański „Hubal”, żołnierz Legionów Polskich, kawalerzysta, olimpijczyk, w czasie II wojny światowej dowódca Oddziału Wydzielonego Wojska Polskiego.

• 

  1.05

  We Frampolu koło Białegostoku urodził się Edward Redliński, pisarz, autor „Konopielki”.

• 

  2.05

  Z więzienia na Pawiaku Niemcy wysłali pierwszy transport do obozu koncentracyjnego Sachsenhausen. Wśród około 1,5 tys. wywiezionych mężczyzn było wielu przedstawicieli polskich elit.

• 3.05

  Do służby w Polskiej Marynarce Wojennej wszedł niszczyciel „Garland”.

• 

  4.05

  Pod Narwikiem w wyniku niemieckiego ataku lotniczego zatonął niszczyciel ORP „Grom”, śmierć poniosło 59 marynarzy.

• 

  8.05

  Samodzielna Brygada Strzelców Podhalańskich pod dowództwem gen. Zygmunta Szyszko-Bohusza przypłynęła do norweskiego portu Harstad; polska formacja została włączona do alianckiego Korpusu Ekspedycyjnego walczącego z wojskami niemieckimi pod Narwikiem w Norwegii.

• 

  10.05

  Niemcy zaatakowały Holandię, Belgię i Luksemburg; był to początek ofensywy wojsk niemieckich we Francji.

• 10.05

  W Wielkiej Brytanii powołano rząd jedności narodowej z Winstonem Churchillem na czele.

• 

  12.05

  Zbrodnia katyńska: wyruszyły ostatnie transporty śmierci oficerów polskich z Kozielska do Katynia i ze Starobielska do Charkowa.

• 

  13.05

  Z obozu jenieckiego II B Arnswalde w Choszcznie uciekło kanałami centralnego ogrzewania 22 polskich oficerów. Schwytano 17 z nich, a 5 przedostało się do Warszawy.

• 

  14.05

  U wybrzeżu Norwegii trafiony niemieckimi bombami zatonął MS Chrobry, polski transatlantyk, przebudowany po wybuchu wojny na transportowiec.

• 

  14.05

  W Borysławiu urodziła się Marta Lipińska, aktorka, od ponad 50 lat w zespole Teatru Współczesnego w Warszawie; zagrała m.in. w filmach „Salto”, „Lalka”, „Nad Niemnem”, „Nigdy w życiu!”, „Stacja Warszawa”, a także w serialu „Ranczo”; przez wiele lat występowała jako Eliza w słuchowisku „Kocham Pana Panie Sułku”, emitowanym w programie III Polskiego Radia.

• 

  17.05

  W Paryżu urodził się Marcel Łoziński, reżyser dokumentalista – w 1994 r. był nominowany do Oscara za film „89 mm od Europy”, w 2009 r. otrzymał wyróżnienie Europejskiej Akademii Filmowej za „Poste Restante”.

• 

  23.05

  ORP „Orzeł” wypłynął z Rosyth na ostatni patrol, jednostka zaginęła bez wieści; losy okrętu i miejsce jego zatonięcia do dziś pozostają nieznane.

• 

  27.05

  W niemieckim obozie koncentracyjnym Sachsenhausen zamordowany został Bolesław Roja, oficer Legionów Polskich, dowódca III Brygady (1917); generał WP, uczestnik walk z Ukraińcami w obronie Lwowa i wojny polsko-bolszewickiej; w 1922 r. przeniesiony w stan spoczynku; poseł na Sejm z ramienia Stronnictwa Chłopskiego (1928–1929).

• 

  28.05

  Brygada Podhalańska, walcząca w składzie alianckich sił ekspedycyjnych, zdobyła Narwik.

• 28.05

  Po 18 dniach walk armia belgijska skapitulowała wobec niemieckiej agresji; rząd belgijski udał się na emigrację.

• 

  31.05

  W Warszawie w Łazienkach Królewskich Niemcy wysadzili w powietrze pomnik Fryderyka Chopina.

• 

  1.06

  Urodziła się Barbara Kwiatkowska, aktorka, znana z filmów „Ewa chce spać” i „Jowita”.

• 12.06

  W Kielcach na Stadionie Leśnym Niemcy rozstrzelali 63 Polaków.

• 

  14.06

  Niemcy skierowali z Tarnowa do KL Auschwitz pierwszy transport więźniów politycznych złożony z 728 Polaków; wśród nich była niewielka grupa polskich Żydów. Dzień ten uznawany jest za początek funkcjonowania obozu.

• 

  14.06

  Historyk Muzeum Auschwitz Danuta Czech opracowała obszerne i szczegółowe kalendarium obozu. Odtworzyła jego historię dzień po dniu gromadząc daty i opisy głównych wydarzeń: deportacji Polaków i więźniów innej narodowości, przyjazdów transportów z Żydami na zagładę, egzekucji, ucieczek więźniów z obozu, czy uruchamiania poszczególnych obiektów.

  Choć od wydania „Kalendarza wydarzeń w KL Auschwitz” upłynęło blisko 30 lat, a nieżyjąca już Danuta Czech nie miała wówczas dostępu do wielu dokumentów, zwłaszcza z archiwów rosyjskich, to jej dzieło nadal jest jednym z podstawowych kompendiów wiedzy o historii obozu.

  1939 r.

  1 września – atak Niemiec na Polskę. Wybucha II wojna światowa.

  Koniec roku – w związku z masowymi aresztowaniami Polaków i przepełnieniem więzień na Górnym Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim w Urzędzie Wyższego Dowódcy SS i Policji we Wrocławiu powstał projekt utworzenia obozu koncentracyjnego dla Polaków.

  1940 r.

  27 kwietnia – po wielu inspekcjach różnych obiektów dowódca SS Heinrich Himmler wydał rozkaz założenia obozu koncentracyjnego na terenie byłych polskich koszar artyleryjskich w Oświęcimiu, który nosił już wówczas nazwę Auschwitz.

  4 maja – Rudolf Hoess otrzymał nominację na komendanta.

  14 czerwca – początek funkcjonowania obozu. Niemcy kierują do Auschwitz pierwszy transport więźniów politycznych. Było to 728 Polaków. W sumie w obozie zostało zarejestrowanych ok. 405 tys. więźniów, w tym 270 tys. mężczyzn.

  19 czerwca – pierwsze wysiedlenia okolicznej ludności w celu pozbycia się świadków zbrodni oraz uniemożliwienia kontaktów z więźniami i utrudnienia im ucieczek. Następne będą związane z rozbudową Auschwitz. Łącznie Niemcy wysiedlą z Oświęcimia i pobliskich wsi co najmniej 5 tys. Polaków. Do pobliskich gett deportują wszystkich oświęcimskich Żydów - ok. 7 tys. osób. Niemcy zniszczą osiem wsi i rozbiorą ponad sto budynków w mieście w bezpośrednim sąsiedztwie obozu.

  6 lipca – uciekł pierwszy więzień, Polak Tadeusz Wiejowski. W odwecie władze obozu zarządziły apel, który trwał nieprzerwanie przez 20 godzin. W jego trakcie, w nocy z 6 na 7 lipca, umiera polski Żyd Dawid Wongczewski. Stał się pierwszą ofiarą niemieckiego obozu Auschwitz. Ogółem w historii obozu ucieczki podjęło kilkaset osób, głównie Polaków. Udało się to mniej niż 150. Pozostali zostali zastrzeleni przy próbie ucieczki lub zatrzymani i zamordowani później.

  Noc z 21 na 22 września – do obozu przywieziony został w drugim transporcie więźniów z okupowanej Warszawy rtm. Witold Pilecki, który dobrowolnie wszedł w łapankę niemiecką, by dostać się do Auschwitz i zorganizować w nim ruch oporu. Uciekł stamtąd nocą z 26 na 27 kwietnia 1943 r. wraz z dwoma innymi więźniami. Później napisał raport o zbrodniach dokonywanych przez Niemców. Po wojnie został zamordowany przez polskie władze komunistyczne.

  Jesień – polski ruch oporu przekazał informacje na temat obozu polskiemu rządowi na emigracji w Londynie.

  22 listopada – pierwsza egzekucja przez rozstrzelanie. Stracono 40 Polaków.

  1941 r.

  1 marca – z inspekcją przyjechał Heinrich Himmler. Rozkazał m.in. rozbudować obóz oraz dostarczyć koncernowi IG Farbenindustrie 10 tys. więźniów do budowy zakładów przemysłowych.

  23 kwietnia – w odwecie za ucieczkę więźnia komendant obozu Rudolf Hoess po raz pierwszy skazał 10 więźniów na śmierć głodową.

  6 czerwca – pierwszy transport czeskich więźniów politycznych. Początek deportacji do Auschwitz więźniów, którzy nie byli obywatelami II Rzeczpospolitej.

  14 sierpnia – w podziemiach bloku 11 zmarł skazany na śmierć głodową franciszkanin Maksymilian Kolbe, który oddał życie za nieznanego mu więźnia. Duchowny w 1982 r. został ogłoszony świętym Kościoła katolickiego.

  3 września – pierwsze masowy mord przy pomocy gazu Cyklonu B. Ginie ok. 600 sowieckich jeńców i 250 Polaków.

  Jesień – władze obozowe uruchomiły pierwszą komorę gazową w Auschwitz I.

  Październik – utworzenie obozu dla sowieckich jeńców wojennych na terenie Auschwitz I. Na terenie zburzonej wsi Brzezinka rozpoczyna się tworzenie Auschwitz II-Birkenau.

  11 listopada – w pierwszej egzekucji przed Ścianą Straceń Niemcy rozstrzelali 151 polskich więźniów. W tym miejscu do jesieni 1943 r. zginie jeszcze wiele tysięcy osób, głównie Polaków.

  1942 r.

  Początek roku – rozpoczęcie masowej zagłady Żydów w komorach gazowych.

  Marzec – początek deportacji 69 tys. Żydów z Francji i 27 tys. Żydów ze Słowacji.

  1 marca – początek funkcjonowania obozu Auschwitz II-Birkenau.

  26 marca – w obozie zostało osadzonych pierwszych 2 tys. kobiet. Do końca istnienia obozu więźniarek będzie ok. 130 tys.

  Marzec-czerwiec – uruchomienie prowizorycznych komór gazowych w pobliżu Auschwitz II-Birkenau.

  Wiosna – początek funkcjonowania położonej między obozami Auschwitz I i Auschwitz II-Birkenau tzw. Judenrampe, na której przyjmowano transporty z kierowanymi do Auschwitz Żydami, Polakami, Romami i więźniami innych narodowości.

  Maj – początek deportacji 300 tys. Żydów z Polski i 23 tys. Żydów z Niemiec i Austrii.

  4 maja – esesmani przeprowadzili pierwszą selekcję w obozie Birkenau. Wybrani więźniowie zostali zamordowani w komorze gazowej.

  10 czerwca – bunt i próba zbiorowej ucieczki ok. 350 więźniów polskich z karnej kompanii w Birkenau. Ucieczka udała się 7 z nich. Zginęło ponad 300.

  lipiec – początek deportacji 60 tys. Żydów z Holandii.

  lipiec – uruchomienie podobozu Golleschau przy cementowni w Goleszowie na Śląsku Cieszyńskim. To pierwszy z blisko 50 podobozów Auschwitz.

  29 lipca – Edward Schulte, niemiecki przemysłowiec i antynazista, przekazał aliantom wiadomość, że Heinrich Himmler podczas pobytu w Auschwitz w lipcu obecny był przy zamordowaniu Cyklonem B 499 Żydów w tzw. bunkrze nr 2. To pierwsza tak ścisła wiadomość ze źródeł niemieckich o zagładzie Żydów w komorach gazowych Auschwitz. Począwszy od jesieni 1940 r. alianci informowani są regularnie o tym, co dzieje się w obozie. Informacje te przekazuje im głównie polski rząd na emigracji w Londynie, pozostający w stałym kontakcie z polskim ruchem oporu, działającym zarówno w samym obozie, jak i w jego pobliżu.

  Sierpień – początek deportacji 25 tys. Żydów z Belgii i 10 tys. Żydów z Jugosławii.

  9 sierpnia - w komorze gazowej zgładzona została Edyta Stein, karmelitanka św. Teresy Benedykty od Krzyża. To pierwsza Żydówka, która przeszła na katolicyzm i została kanonizowana. Rocznica jej śmierci jest w Kościele katolickim dniem modlitw za ofiary Holokaustu.

  30 października – przy budowanej przez IG Farbenindustrie fabryce kauczuku syntetycznego powstaje podobóz Buna, przemianowany później na Auschwitz III-Monowitz.

  Październik – początek deportacji 46 tys. Żydów z Protektoratu Czech i Moraw.

  Grudzień – pierwszy transport Żydów z Norwegii. W sumie w dwóch transportach przywiezionych zostaje blisko 700 osób.

  6 grudnia - zamordowany został Grzegorza Peradze, gruziński duchowny prawosławny, wykładowca Uniwersytetu Warszawskiego. W 1995 r. Gruziński Kościół Prawosławny uznał go za świętego męczennika. Grzegorz Peradze czczony jest też w Polskim Autokefalicznym Kościele Prawosławnym jako święty mnich męczennik.

  13 grudnia – pierwszy transport Polaków wysiedlanych z Zamojszczyzny w ramach niemieckiego Generalnego Planu Wschodniego zmierzającego do wysiedlenia i eksterminacji ok. 50 milionów Słowian oraz skolonizowania przez Niemców Europy Środkowej i Wschodniej.

  Koniec roku – Lekarze SS rozpoczynają eksperymenty sterylizacyjne na więźniach i więźniarkach.

  1943 r.

  26 lutego – utworzenie w Birkenau tzw. rodzinnego obozu cygańskiego dla Romów.

  Marzec – początek deportacji 55 tys. Żydów z Grecji.

  22 marca–25 czerwca – uruchomienie w Auschwitz II-Birkenau czterech krematoriów z komorami gazowymi.

  7 czerwca – zakłady Kruppa rozpoczęły montaż maszyn w hali wydzierżawionej od władz obozu. W budowę Auschwitz zaangażowane są setki niemieckich firm, a wiele z nich, jak IG Farbenindustrie lub Siemens, czerpie zyski z wykorzystania niewolniczej pracy więźniów.

  19 lipca – największa publiczna egzekucja. W odwecie za ucieczkę kilku więźniów i za kontakty z ludnością cywilną esesmani wieszają na szubienicy 12 więźniów Polaków.

  9 września – utworzenie w Birkenau tzw. obozu rodzinnego Theresienstadt dla Żydów z getta terezińskiego w Protektoracie Czech i Moraw.

  Październik – początek deportacji 7,5 tys. Żydów z Włoch.

  11 listopada – Artur Liebehenschel przejmuje komendanturę obozu.

  1944 r.

  18 marca - w obozowym urzędzie stanu cywilnego na ślubnym kobiercu stanęli więzień Austriak Rudolf Friemel oraz specjalnie przywieziona z Rzeszy robotnica przymusowa Hiszpanka Margarita Ferrer Rey. To był jedyny ślub w obozie. Zgodę wydał Himmler.

  Maj – pierwsze samoloty alianckie przelatując nad Auschwitz wykonują zdjęcia lotnicze. Widać na nich komory gazowe i dymy ze stosów spaleniskowych, w których palono ciała zgładzonych.

  8 maja – Rudolf Hoess obejmuje zwierzchnictwo nad garnizonem SS w Auschwitz. Ma nadzorować masową zagładę Żydów z Węgier.

  11 maja – komendantem obozu zostaje Richard Baer. Formalnie podlega jednak szefowi garnizonu.

  16 maja – oddanie do użytku bocznicy kolejowej wewnątrz obozu Auschwitz II-Birkenau, która umożliwia dojazd transportów z deportowanymi bezpośrednio pod komory gazowe. Początek deportacji do Auschwitz blisko 438 tys. Żydów z Węgier.

  10–12 lipca – likwidacja tzw. rodzinnego obozu Theresienstadt. Hitlerowcy mordują w komorach gazowych ok. 7 tys. Żydów.

  Sierpień – początek deportacji do Auschwitz 67 tys. Żydów z getta w Łodzi.

  2 sierpnia – likwidacja tzw. rodzinnego obozu cygańskiego”. W komorach gazowych zgładzonych zostaje ok. 4,2-4,3 tys. Romów.

  12 sierpnia – początek deportacji 13 tys. Polaków aresztowanych masowo po wybuchu Powstania Warszawskiego.

  5 września - do obozu dotarł transport z Żydami z okupowanej Holandii. Wśród deportowanych była 15-letnia Anna Frank z rodzicami i siostrą. Napisany przez nią dziennik jest jednym z najcenniejszych świadectw Holokaustu. Dziewczynka nie doczekała wolności. Zmarła w marcu 1945 r. w obozie Bergen-Belsen.

  7 października – bunt Sonderkommando, specjalnej grupy więźniów, głównie Żydów, których Niemcy zmuszali do usuwania ciał zgładzonych. W jego trakcie ginie trzech esesmanów i 450 więźniów Sonderkommando.

  Listopad – wstrzymanie akcji masowej zagłady Żydów w komorach gazowych.

  1945 r.

  6 stycznia – ostatnia egzekucja. Ginie ok. 70 Polaków skazanych na śmierć przez niemiecki sąd doraźny.

  17 stycznia – początek ewakuacji więźniów do obozów w głębi Rzeszy. W Marszach Śmierci esesmani wyprowadzają blisko 60 tys. osób.

  21-26 stycznia – Niemcy wysadzają w powietrze komory gazowe i krematoria w Birkenau.

  27 stycznia – 7 tys. więźniów doczekuje wyzwolenia Auschwitz przez oddziały Armii Czerwonej. (PAP)

  autor: Marek Szafrański

  szf/ pat/

• 

  17.06

  W Warszawie urodził się Jakub Karpiński, socjolog, historyk, politolog, działacz opozycji antykomunistycznej.

• 18.06

  Gen. Charles de Gaulle na antenie radia BBC wygłosił apel do Francuzów o kontynuowanie walki z Niemcami: „Cokolwiek się stanie, płomień francuskiego oporu nie powinien zgasnąć i nie zgaśnie” – mówił de Gaulle.

• 

  20.06

  Premier Władysław Sikorski opuścił terytorium Francji, odlatując do Londynu; ewakuacja polskich władz emigracyjnych do Wielkiej Brytanii.

• 

  20.06

  W Palmirach w ciągu dwóch dni (20–21 czerwca) Niemcy rozstrzelali 378 więźniów z Pawiaka i Al. Szucha; wśród nich m.in. Mieczysława Niedziałkowskiego, Macieja Rataja i Janusza Kusocińskiego.

• 

  21.06

  Walcząca we Francji w okrążeniu 1 Dywizja Grenadierów została na rozkaz dowódcy gen. Bronisława Ducha rozwiązana.

• 

  22.06

  II wojna światowa: pod Compiegne przedstawiciele pokonanej Francji i nazistowskich Niemiec podpisali zawieszenie broni.

• 

  29.06

  NKWD rozpoczęło trzecią masową deportację polskich obywateli w głąb Związku Sowieckiego; objęła ona ok. 80 tys. obywateli polskich, którzy przed wrześniem 1939 r. nie mieszkali na ziemiach inkorporowanych przez ZSRS; 84 proc. deportowanych stanowili Żydzi.

• 29.06

  W lasku „Brzask” niedaleko Skarżyska-Kamiennej w ramach akcji AB Niemcy rozstrzelali około 760 Polaków z okolicznych miejscowości.

• 

  30.06

  Naczelny Wódz gen. Władysław Sikorski mianował gen. Stefana Roweckiego „Grota” Komendantem Głównym Związku Walki Zbrojnej (ZWZ).

• 

  3.07

  W Śmiłowicach koło Cieszyna urodził się Jerzy Buzek, profesor Instytutu Chemii Inżynieryjnej PAN w Gliwicach, działacz Solidarności; premier RP (1997–2001), przewodniczący Ruchu Społecznego AWS (1999–2001); przewodniczący Parlamentu Europejskiego (2009–2012); od 2004 r. europoseł.

• 

  4.07

  W Marsylii zmarł Józef Pankiewicz, malarz, grafik; w swojej twórczości nawiązywał m.in. do francuskiego impresjonizmu, do jego znanych dzieł należą m.in. „Rynek Starego Miasta w Warszawie nocą” z 1892 r.

• 

  6.07

  Z KL Auschwitz uciekł pierwszy więzień – Tadeusz Wiejowski. Po ucieczce ukrywał się ponad rok. Jesienią 1941 r. został zatrzymany i osadzony w więzieniu w Jaśle, a następnie rozstrzelany.

• 

  10.07

  Początek Bitwy o Anglię, kilkumiesięcznego starcia powietrznych sił nazistowskich Niemiec i Wielkiej Brytanii, w którym po stronie brytyjskiej udział wzięły cztery polskie dywizjony lotnicze, wśród nich Dywizjon 303.

• 

  18.07

  W Woroszyłowsku w Rosji urodził się Aleksy Awdiejew – rosyjski piosenkarz, związany m.in. z Piwnicą pod Baranami, profesor nauk humanistycznych i językoznawca w Instytucie Rosji i Europy Wschodniej Uniwersytetu Jagiellońskiego.

• 

  2.08

  Na lotnisku w Northolt pod Londynem rozpoczęto formowanie 303. Dywizjonu Warszawskiego im. Tadeusza Kościuszki.

• 

  2.08

  Do niemieckiego obozu koncentracyjnego Gross-Rosen przybył pierwszy transport więźniów.

• 3.08

  Litwa włączona została do Związku Sowieckiego.

• 

  4.08

  W Nowym Jorku zmarł Włodzimierz Żabotyński, (Ze’ew, Władimir), działacz syjonistyczny, pisarz, publicysta; inicjator utworzenia Legionu Żydowskiego (1917); członek władz Światowej Organizacji Syjonistycznej, następnie lider Związku Syjonistów-Rewizjonistów; założyciel i przywódca Nowej Organizacji Syjonistycznej; zwolennik zbrojnej walki o utworzenie państwa żydowskiego w Palestynie; w 1936 r. przedstawił program masowej ewakuacji Żydów z Europy Wschodniej do Palestyny.

• 

  5.08

  Premier RP gen. Władysław Sikorski oraz premier Wielkiej Brytanii Winston Churchill podpisali polsko-brytyjską umowę wojskową.

• 

  14.08

  Niemcy wysłali do KL Auschwitz pierwszy transport więźniów z Warszawy.

• 

  17.08

  W Warszawie urodziła się Zofia Romaszewska, fizyk, działaczka opozycji antykomunistycznej, kierownik Biura Interwencyjnego Komitetu Samoobrony Społecznej „KOR”; w stanie wojennym organizowała podziemne Radio „Solidarność”.

• 

  17.08

  Niemcy zniszczyli pomnik Adama Mickiewicza w Krakowie.

• 

  18.08

  W Gnojniku na Zaolziu urodził się Adam Makowicz, pianista jazzowy.

• 

  11.09

  W Tarnobrzegu urodził się Andrzej Mencwel, historyk, antropolog kultury, profesor Instytutu Kultury Polskiej UW.

• 11.09

  W Newark w stanie New Jersey urodził się Brian De Palma, reżyser, scenarzysta, autor filmów „Nietykalni” i „Życie Carlita”.

• 

  15.09

  Przełomowy moment Bitwy o Anglię – Niemcy stracili tego dnia ponad 60 samolotów, zginęło ponad 80 lotników niemieckich, wielu zostało rannych lub dostało się do niewoli.

• 

  17.09

  W Palmirach Niemcy zamordowali 198 więźniów Pawiaka.

• 

  19.09

  W czasie wielkiej obławy w Warszawie Niemcy aresztowali ponad 2 tys. mężczyzn. Wśród nich znalazł się rotmistrz Witold Pilecki, który dobrowolnie dał się zatrzymać, aby dotrzeć do KL Auschwitz w celu zebrania informacji na temat obozu i utworzenia w nim organizacji konspiracyjnej.

• 

  22.09

  W Orzyszu zmarł Michał Kajka, poeta ludowy, działacz mazurski.

• 

  22.09

  Niemieckie siły policyjne rozpoczęły Aktion Saybusch, akcję wysiedlania polskiej ludności z Żywiecczyzny do Generalnego Gubernatorstwa; do grudnia 1940 r. Niemcy wysiedlili około 20 tys. Polaków z 35 miejscowości; polskiej ludności odbierano gospodarstwa, majątek i oszczędności, wysiedlani mogli zabrać ze sobą jedynie drobny sprzęt, koce i ubrania oraz zapas żywności na trzy dni.

• 

  25.09

  W niemieckim szpitalu w Bielawie zmarł komandor Stefan Frankowski, w czasie kampanii 1939 r. dowódca Morskiej Obrony Wybrzeża; po kapitulacji Helu przetrzymywany m.in. w oflagu VIII B Silberberg (Srebrna Góra).

• 27.09

  Bitwa o Anglię: Zginął por. Ludwik Witold Paszkiewicz, pilot Dywizjonu 303, as myśliwski.

• 27.09

  Niemcy, Włochy i Japonia podpisały pakt trójstronny, w którym Japonia uznała prawo Niemiec i Włoch do budowy nowego ładu w Europie; z kolei Niemcy i Włochy zaakceptowały prawo Japonii do ustanowienia nowego ładu w Azji.

• 

  2.10

  Niemiecki gubernator Ludwig Fischer podpisał „Zarządzenie o utworzeniu dzielnicy żydowskiej w mieście Warszawie”.

• 

  8.10

  W Cuddington Way w Ewell w hrabstwie Surrey zginął Josef František, jeden z najlepszych lotników alianckich w czasie II wojny światowej, pilot Dywizjonu 303.

• 

  19.10

  W Częstochowie urodził się Jerzy Kulej, pięściarz, dwukrotny mistrz olimpijski – z Tokio (1964) i Meksyku (1968).

• 22.10

  W Wieliczce urodziła się Zofia Marcinkowska, aktorka, znana z filmów „Lunatycy” i „Nikt nie woła”.

• 

  26.10

  W Paryżu zmarła Olga Boznańska, jedna z najbardziej cenionych polskich malarek, przedstawicielka impresjonizmu, wybitna artystka okresu Młodej Polski.

• 

  31.10

  Bitwa o Anglię: w ciągu trzech miesięcy walk lotniczych nad Wielką Brytanią i kanałem La Manche lotnictwo niemieckie straciło 1733 samoloty i ponad 2,5 tys. lotników; RAF stracił 1087 samolotów oraz 544 pilotów; w Bitwie wzięło udział 144 polskich pilotów, walczących w polskich dywizjonach myśliwskich i bombowych oraz w jednostkach brytyjskich – 29 z nich poległo w czasie walk; polscy lotnicy zestrzelili 170 samolotów przeciwnika.

• 

  1.11

  W Londynie w wyniku niemieckiego bombardowania zginął mjr Bolesław Waligóra, kierownik Archiwum Sztabu Naczelnego Wodza, wieloletni szef Centralnego Archiwum Wojskowego.

• 5.11

  Franklin D. Roosevelt po raz trzeci zwyciężył w wyborach prezydenckich w USA.

• 

  9.11

  W Heckfield koło Reading zmarł Neville Chamberlain, przywódca Partii Konserwatywnej, premier Wielkiej Brytanii w latach 1937–1940; prowadził politykę appeasementu, czyli ustępstw wobec III Rzeszy; jeden z sygnatariuszy układu monachijskiego z listopada 1938 r., pozbawiającego Czechosłowację części jej terytorium na rzecz nazistowskich Niemiec.

• 12.11

  Przewodniczący Rady Komisarzy Ludowych ZSRS Wiaczesław Mołotow rozpoczął wizytę w Berlinie, w czasie której spotkał się z przywódcą III Rzeszy Adolfem Hitlerem oraz ministrem spraw zagranicznych Joachimem von Ribbentropem; podczas rozmów, które zakończyły się fiaskiem, strona niemiecka zaproponowała ZSRS m.in. przystąpienie do Paktu Trzech, podpisanego 27 września 1940 r. przez Niemcy, Włochy i Japonię, a także własną wizję podziału stref wpływów na świecie.

• 

  16.11

  Niemcy zamknęli getto w Warszawie; na obszarze 307 ha znalazło się około 400 tys. Żydów.

• 20.11

  Do Paktu Trzech, podpisanego 27 września 1940 r. przez Niemcy, Włochy i Japonię, przystąpiły Węgry.

• 

  20.11

  W Warszawie zmarł Wacław Berent, powieściopisarz, eseista, tłumacz.

• 

  22.11

  W KL Auschwitz Niemcy dokonali pierwszej egzekucji przez rozstrzelanie – stracono 40 Polaków.

• 

  22.11

  W Warszawie w mieszkaniu Emanuela Ringelbluma przy ul. Leszno 18 odbyło się inauguracyjne spotkanie konspiracyjnego zespołu badawczo-dokumentacyjnego pod kryptonimem „Oneg Szabat”, czyli „Radość Soboty”. Efektem jego działań było utworzenie Podziemnego Archiwum Getta.

• 

  22.11

  We Lwowie urodził się Andrzej Żuławski, reżyser, scenarzysta, pisarz; autor filmów „Na srebrnym globie”, „Diabeł”, „Szamanka”.

• 23.11

  Do Paktu Trzech, podpisanego 27 września 1940 r. przez Niemcy, Włochy i Japonię, przystąpiła Rumunia.

• 24.11

  Do Paktu Trzech, podpisanego 27 września 1940 r. przez Niemcy, Włochy i Japonię, przystąpiła Słowacja.

• 27.11

  W San Francisco urodził się Bruce Lee, amerykański aktor pochodzenia chińskiego, gwiazda kina akcji i filmów karate.

• 27.11

  W Warszawie urodził się Maciej Małecki, kompozytor, pianista; w latach 1993-1999 prezes Związku Kompozytorów Polskich.

• 

  3.12

  Premier rządu RP na uchodźstwie gen. Władysław Sikorski mianował Cyryla Ratajskiego Delegatem Rządu RP na Generalne Gubernatorstwo; a następnie na cały kraj.

• 

  10.12

  W Białymstoku urodził się Aleksander Smolar, publicysta, w czasach PRL działacz opozycji demokratycznej, rzecznik Komitetu Obrony Robotników. Założyciel kwartalnika „Aneks”; w latach 1991–2020 prezes Fundacji im. Stefana Batorego.

• 

  17.12

  Kanclerz III Rzeszy Adolf Hitler podpisał plan wojny przeciwko Związkowi Sowieckiemu – kryptonim „Barbarossa”.

• 21.12

  W Hollywood zmarł Francis Scott Fitzgerald, amerykański pisarz i scenarzysta, autor m.in. „Po tej stronie raju”, „Wielkiego Gatsby’ego” i „Ostatniego z wielkich”.

• 21.12

  W Baltimore (USA) urodził się Frank Zappa, amerykański muzyk i kompozytor.

• 21.12

  Do uzbrojenia Armii Czerwonej wprowadzono pistolet maszynowy PPSz-41, „pulemiot Szpagina”, zwany powszechnie „pepeszą”.

• 

  27.12

  W Witebsku urodził się Natan Tenenbaum, poeta, satyryk, dziennikarz, autor m.in. „Modlitwy o wschodzie słońca”.